شکوه کویر در بزرگترین شهرستان کشور/ طبس عروس کویر ایران

به گزارش خبرگزاری شبستان از استان یزد، با گذر از جاده های طولانی و عبور از کویر وارد شهری می شوید که عروس کویر نام گرفته است، با پایین دادن شیشه خودرو اولین چیزی که احساس می شود هوای روح افزایی که با عطر بهار نارنج همراه شده است و شمیم جان را نوازش می دهد.

گل های رنگارنگ در بلوار های خیابان همراه با درختانی که به شکوفه های بهاری مزین گشته اند اولین چیزی است که نظر هر مسافر خسته ای را به خود جلب می کند.

شهرستان طبس در 56 درجه و 55 دقیقه طول جغرافیایی و در 33 درجه و 35 دقیقه عرض جغرافیایی از شمال به کاشمر و دشت کویر و شاهرود و از جنوب به کویر لوت و کرمان و از مشرق به فردوس و بیرجند و از سمت غرب به خور بیابانک در استان اصفهان محدود است و در ارتفاع 660 متر از سطح دریا قرار دارد.

منابع تاریخی و جغرافیایی و سفرنامه ها این شهر را که هم اکنون صرفا با نام "طبس" یا "طبس گلشن" شناخته می شود به صورت های "طبس" ،"تبس"، "طبسین" ، "طبسان"، "طبس تمر" و "طبس گیلکی" ضبط کرده اند؛ که به این اسامی طبس خرما را هم باید اضافه کرد.

با توجه به اینکه شهر طبس در محلی واقع شده است که در این محل در دوران های گذشته زمین شناسی بقایای دریایی به نام "تتیس" قرار داشته است احتمال تاثیر نام این دریا را در نامگذاری شهر طبس یا "تبس" نباید از نظر دور داشت.

نوسنده کتاب چهار سو با اعتقاد به ریشه مشترک تبس و تب ، طبس را یکی از شهرهایی می داند که نامش با "جغرافی دین مهر ارتباط دارد" بر این اساس و با توجه به دیگر منابع چنین به نظر می رسد که ضبط اسم این شهر با "ط" بیشتر به بعد از اسلام بر می گردد و قبل از آن با "تا" نوشته می شده است.

این شهرستان جزو استان یزد بوده و با پنج استان کرمان، اصفهان، سمنان، خراسان رضوی و خراسان جنوبی هم مرز است.

شهرستان طبس 55 هزار و 460 کیلومتر مربع مساحت دارد و بزرگترین شهرستان کشور و خاورمیانه به شمار می رود که از پنج کشور دنیا نیز به لحاظ مساحت بزرگتر می باشد.

ابوالفداء می گوید: "شهری است در بیابانی که میان نیشابور و اصفهان و کرمان است."

طبس در حال حاضر طبق تقسیمات کشوری در شمال شرقی استان یزد می باشد که 365 کیلومتر با مرکز این استان یعنی یزد و 1046 کیلومتر با تهران فاصله دارد.

همچنین فاصله این شهرستان با مشهد 540 کیلومتر و با بیرجند 270 کیلومتر می باشد.

نزدیکترین شهرستان به طبس از طرف شمال شرقی ، شهرستان فردوس با 210 کیلومتر فاصله و از طرف جنوب غربی شهرستان یزد 365 کیلومتر فاصله است.

ناصر خسرو در مورد طبس می گوید؛ نهم ربیع الاول به طبس رسیدیم شهری انبوه است خرماستان ها باشد و بساطین و عظیم ایمن و آسوده بودند مردم آنجا چنانکه به شب در سرایها نبستندی و از آنچه من در عرب و عجم دیدم از عدل و امن به چهار موضع دیدم یکی به ناحیت دشت دوم به دیلم استان سوم به مصر چهارم به طبس در ایام ابوالحسن گیلک بن محمد و چندان که بگشتم به ایمنی این چهار موضع ندیدم و نشنیدم.

گونه های زبانی در گستره جغرافیایی حوزه شهرستان طبس"روستاها و محلات " از جنبه تغییرات آوایی و آهنگ کلام در این منطقه آنقدر زیاد و متنوع است که با دقیق شدن در گفتار گویشوران به راحتی گونه های مختلف محلات و روستاها قابل تشخیص است و تمایز آشکاری در سبک و سیاق گفتار گویشوران قسمت های مختلف شهر "ته محله، پهن کوچه، ته شهر و قلعه باغ" وجود دارد به گونه ای که وقتی لهجه بعضی از ده های طبس با هم مقایسه شود معلوم می گردد علاوه بر اینکه آنها از کلمات و عبارات رایج در طبس استفاده می کنند، در هنگام تکلم لهجه خاصی دارند که زادگاه خود را معلوم می کند.

زبان قومی این منطقه از نظر سبک شناسی، متناسب با قواعد فارسی دری است و همان ویژگی ها را یدک می کشد، این زبان قدمت خود را کاملا حفظ کرده است و دلایل آن نیز دوری این منطقه از سایر مراکز علمی ، بسته بودن جو فرهنگی و مقابله شدید مردم مقابل فرهنگ های بیگانه است.

شهرستان طبس قدمتی سه هزار ساله در تاریخ خراسان دارد و با توجه به اینکه در کتب فتوح، طبس خرما را اولین شهری می دانند که در خراسان به دست مسلمانان فتح شده روشن می شود که لفظ طبسین که اعراب مخصوصا در صدر اسلام به کار می برده و به آن"دروازه خراسان" می دادند در واقع همین طبس خرما بوده است که از لحاظ فرهنگی و گویشی نیز شباهت های فراوانی با مردم این استان دارا است که در سال 1381 در جریان تقسیمات خراسان از این استان انتزاع یافته و به استان یزد ملحق شد.

طبس  از جاذبه های گردشگری بسیاری برخوردار است که گل سرسبد آنان امامزاده حسین بن موسی الکاظم(ع) است.

امامزاده حسین بن موسی الکاظم(ع)

امامزاده حسین بن موسی الکاظم (ع) از جمله امام زادگانی است که مورخان او را از فرزندان بلافصل امام کاظم (ع) دانسته اند.

نظر به برخی اسناد، زمان بنای اولیه این مزار در قرن پنجم هجری بوده است که در زلزله سال 1357 طبس این بنا به کلی ویران شده و پس از آن آستان قدس رضوی به بازسازی بقعه و رواق های اطراف نموده است.

طبس مشهد پاک مضجع تابناک یکی از اولاد و احفاد رسول خداست، سرزمین تابناکی که پیکر مطهر حسین فرزند بلا فصل امام موسی الکاظم(ع) را دربر گرفته است.

امامزاده ای که از جور ظلم و ستم خلفای عباسی مجبور به ترک دیار و هجرت گردید و اینک بیش از یکهزار سال است که مرقد منور ش ملجاء و پناه محبان و ارادتمندان به خاندان عصمت و طهارت می باشد.

آری از این روی اینجا میقات الرضا (ع) نام گرفته است زیرا اولین منزلگاه و دروازه ورود به مشهد الرضا (ع) و حرم شریف رضوی است، در همین دیار است که گنبد فیروزه ای، گلدسته زیبا، سقا خانه های با صفا و صحن و سرای دلگشای حضرت رهگذران را به سوی خویش فرا می خواند نسیم ولایت به جان شیفتگان حضرتش وزیدن می گیرد و زبانش به بیان عشق و عرض ارادت به ساحت مقدس هشتمین امام همام گشوده شده لبیک گویان به سوی مشهد الرضا (ع) رهسپار می گردند.

باغ گلشن

به نوشته یعقوب دانشدوست در جلد اول کتاب"طبس، شهری که بود"، آن طور که مدارک موجود نشان می دهد، باغ گلشن طبس به وسیله امیر حسن خان، سومین حاکم طبس، از سلسله خوانینی که به وسیله نادرشاه به حکومت طبس منصوب شدند ساخته شده است.

در وقفنامه ای که در سال 1218 هـ ق تهیه شده است، میرحسن خان، این باغ و املاک زیادی را وقف اولاد و امور خیریه نموده است.

میرزا خانلرخان اعتصام الملک که در تاریخ 1294 هجری قمری از طبس بازدید کرده موضوع ساختن باغ به وسیله میرحسن خان را ذکر نموده است، سایر جهانگردانی هم که از طبس دیدن کرده اند مانند سون هدین و  آندره گدار باغ گلشن را توصیف و از "درختان خرما و مرکبات"، "سایه خنک نخل ها"، "نغمه زیبای آب روان جوی ها"، "چمن های میان دو جوی"، "زمزمه باد در میان درختان" و "فواره های متعدد که آب را مانند تحفه ای به آسمان می فرستند"، در آن باغ سخن رانده اند.

برداشت توصیفی تاریخی باغ گلشن، تا حدودی انسان امروز را قادر می سازد تا گذشته را درک نماید، باغ گلشن یکی از دو عنصر اصلی شهر طبس می باشد و عنصر دیگر، ارگ است که در طرف دیگر شهر قرار دارد. ساختمان سردر و دیوارهای زیبا و تاریخی آن که بازگوکننده سلیقه های گذشتگان بوده بر اثر زلزله سال 1357 از بین رفته و تنها طبیعت سبز باغ، از ایام گذشته سخن می گوید، طبیعتی مشتمل بر  2هزار نفر خرما، 2500 اصله مرکبات، 500 اصله انار و سایر ارقام مختلف گیاهان.

معمار اولیه باغ، طبیعت سبز آن را با توجه به نوع درختان، به صورت شطرنجی طراحی وکشت کرده است، باغ گلشن یکی از باغ های نادر ایران است که آب جاری دائمی در آن جریان دارد، در این باغ گونه های مختلف گیاهان سازگار با اقلیم های متفاوت آب و هوایی وجود دارد. مانند درخت چنار که خاص مناطق سردسیر است در کنار خرما که فقط در گرمسیری رشد می کند.

باغ گلشن که ساختمان در ورودی آن در زلزله سال 57 تخریب شد، امروزه نیز به عنوان تفرجگاه اصلی مردم طبس و مسافرین خسته از طی طریق در کویر خشک اطراف شهر، بشمار می رود.
 

حیات وحش نایبند

بزرگترین شهرستان ایران دارای حدود 2.5 میلیون هکتار عرصه های زیستی قابل حفاظت و داری جانورانی کمیاب، در معرض انقراض، حمایت شده و معمولی می باشد.

در این عرصه زیستی حیواناتی همچون یوزپلنگ، جبیر، انواع گربه سانان بیابانی مانند کاراکل،‌ گربه وحشی و انواع روباه مانند روباه کمیاب و روباه شنی، کفتار، گرگ، پلنگ، و پرندگانی چون هوبره، زاغ بور کویری، چکاوک هدهدی، ‌پرندگان شکاری همچون بحری، بالابان، ‌شاهین، ‌قرقی، انواع عقاب ها و لاشخورها، ‌کبک، ‌تیهو، کوکر، غراب و انواع خزندگان در زیستگاه های مختلف و متنوع می باشد که به لحاظ پوشش گیاهی و آب و هوا و پستی و بلندی زمین از ارتفاع 660 متری تا 3009 متری از جنگل ها ی کم تراکم و پراکنده و بسیار پراکنده حاشیه کویر تا جنگل های کوچک و کم ارتفاعی که با توجه به وسعت گسترده بزرگترین عرصه شهرستانی ایران تنوع زیستی قابل توجهی را در این نقطه از کره زمین بوجود آورده است.

پناهگاه حیات وحش نای بند به منظور حفظ نسل گونه های در معرض خطر انقراض و حمایت شده و حفاظت شده چون یوز و جبیر و سایر وحوش کمیاب در سال 1379 پیشنهاد گردید و در سال 1380 در مهرماه توسط شورای عالی حفاظت محیط زیست مصوب شد.

بزرگی این عرصه به خاطر این است که میدان و قلمرو یوزپلنگ باید بسیار وسیع باشد تا بتواند در طبیعت بطور آزاد مانور بدهد و قادر به تولید مثل باشد.

همچنین حفظ جبیر که هم در دشت و هم در دامنه ها تپه ماهور ها باید ادامه حیات بدهد منطقه وسیعی می خواهد و به هر طریق یک محیط امن بزرگ برای جانوانی که درکره زمین در بسیاری از جاها در حال تهدید هستند لازم است.

کفتار رفتگر طبیعت باید در مسافت های طولانی رفت و آمد کند تا بتواند زباله های رها شده در طبیعت را جمع آوری و به زیر زمین منتقل نماید، کل و بزها و قوچ و میش ها در خشکسالی های منطقه ای از ارتفاعی به ارتفاعی دیگر رفت و آمد می کنند و اینها برای حفظ نسلشان مکان امن وسیعی نیاز دارند این عرصه بزرگ، قابل توجه تمام کارشناسانی بوده که تا کنون چه از داخل و چه از خارج کشور مورد بازدید قرار گرفته و به نظر همه آنها می تواند یک عرصه تحقیقاتی مطالعاتی و طبیعت بکر در کره زمین باشد.

 

ازمیغان

روستای ازمیغان در 45 کیلومتری شهرستان طبس واقع شده است و یکی از روستاهای هدف گردشگری این شهرستان است که تنوع و فراوانی جاذبه های روستا چنان است که جایی از آن را نمی توان یافت که خالی از لطف و جذابیت برای گردشگر باشد.

از جاذبه های روستایی و باغات تا شالیزارها و نخل های به بار نشسته از دامنه های ییلاقی، چشمه های گوارا و زلال از بافت های قدیمی با معماری بومی با یادمان های تاریخی و فرهنگی از هوای پاک و دل انگیز همه و همه جزئی از مجموعه های جذاب برای گردشگران محسوب می شوند.

مزار سلطان محمد جعفر طیار نیز در این روستا واقع شده است که مردم برای زیارت به آنجا می روند.
 

در این منطقه و در دیواره دره ها حفره ها و کانال هایی بنام خانه گبر وجود دارد که احتمالا قدمت آن به دوران ساسانیان یعنی حدود 1500 سال قبل می رسد. 

حمام آبگرم مرتضی علی

این حمام در روستای خرو در فاصله 22کیلومتراز طبس قرار دارد، مبدا آبی که اغلب مزارع و باغات طبس را مشروب می کند و از طریق نهر آبی به طبس منتقل می شود از این ناحیه منشا می گیرد بعد از طی مسافت پنج کیلومتر جاده خاکی بوسیله خودرو در محلی بنام چشمه جعفری توقف می کنیم.
 
پیاده روی از این ناحیه آغاز می شود و از راه باریکی به داخل دره می رویم، در داخل این دره (کال) آب چشمه ها جاری است که نهر طبس را می سازد، برای رسیدن به چشمه آب گرم می بایست در جهت خلاف آب مسیر را طی نمود.

در طول این مسیر دیواره های بلند دره در دو طرف خودنمایی می کنند در درون این دیواره ها حفره هایی دیده می شوند که به نظر می رسد هر چند تا با نظم خاص و مهندسی حساب شده ای بنا شده اند بواقع هر کدام از این حفره ها مقطعی از کانالی هستند که به درون اتاقک هایی راه پیدا می کنند.

بعد از چاه هایی که به ارتفاع حدود 10 متر هستند به دالان بالا می رسیم که به اتاقک هایی منتهی می شود همگی این ها در درون بافت دیواره دره که از جنسی شبیه به کنگلومرا دارد ساخته شده است، قوس تونل های بالایی طبق نظر کارشناسان میراث همانند قوس های بناهای دوران ساسانیان است، در طبس به این مکان ها خانه گبر می گویند از آنجایی که گبر همان زرتشتی ها هستند و دوران آنها به پیش از اسلام بر می گردد به احتمال زیاد بنای این تونل ها و اتاقک ها به دوران ساسانیان بر می گردد.

در تمام طول مسیر رودخانه (کال) می توان بر دیواره ها دره این حفره ها را مشاهده نمود، البته راه دسترسی به داخل آنها مشکل می باشد و تنها با وسایل کامل صخره نوردی و کوهنوردی و توسط افراد خبره می توان بدرون آن رفت.

پس از حدود 45 دقیقه پیباده روی جنس دره فرق کرده وصخره ای می شود، اینجا ابتدای منطقه است که چشمه های متعدد آب و بخصوص چند چشمه آب گرم قرار دارد.

بزرگترین چشمه از درون حفره ای منشا می گیرد که به حمام مرتضی علی معروف است، مردمی که برای تفریح و استراحت به اینجا می آیند معمولا از این حفره و سطح زیرن آن که آب جاری است برای آب تنی استفاده می نمایند، بالاتر از این چشمه، دره بسیار بسته و تنگ می شود و از دو طرف چشمه های کوچکی به درون دره سرازیر می شوند. از قول بسیاری از مسافرین و توریست هایی که به اینجا آمده ان ، آن را با تنگه واشی تهران مقایسه نموده اند.

در ادامه این مسیر و پس از حدود 10 دقیقه پیاده روی به سد شاه عباسی ( طاق شاه عباس) می رسیم که بنایی است تاریخی.

پیرحاجات

روستای پیرحاجات بیش از 900 سال قدمت دارد، از سوئی دیگر قدمت مزار و قلعه این روستا به قرن پنجم هجری قمری بر می گردد.

پیر حاجات روستای زیبایی است که حضور در آن به مردمان طبس آرامشی خاص می دهد، این آرامش به خاطر تعلق خاطر مردم به مزار پیر بوده و طبیعت زیبای روستا، این حضور را جلوه ای زیبا می بخشد.

سید حمید حقی، کارشناس فرهنگی اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی شهرستان طبس می گوید: در سال های اخیر با توجه به حضور زیاد مردم ، بخصوص در فصل تابستان و ایام نوروز، عده ای خیر و همچنین هیئت امنای این روستا، محل های نسبتا مجهز و خوبی را برای مسافران تدارک دیده اند که این سوئیت های جمع و جور و خوب، می تواند باعث رونق مبحث گردشگری در این منطقه گردد.

حقی اظهار داشت: پیرحاجات به سه دلیل عمده از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و باعث جلب زوار و گردشگر می شود.
 
وی مزار پیر ابونصر(مزار پیرحاجات) که نزد مردم طبس به پیر حاجات معروف است را یکی از این دلایل نام برد و گفت: این بنا چسبیده به صخره در دامنه کوهستانی، بنا شده است.

وی بیان کرد:  طریق الحقایق معصوم علیشاه نیز توصیفی از مزار پیر دارد و می نویسد: "و ایراوه نام قصبه ای است بقرب طبس بر قله کوه آب گوارا و بساتین و اشجار بسیار دارد و شیخ ابونصر ایراوه ای نسبتش به آنجاست و در ایراوه چشمه آبی است، گویند از دعای شیخ است و مزار شیخ نزدیک آنجاست."

در جغرافیای حافظ ابرو که در زمان تیموریان نوشته شده نیز از این مزار یاد می شود: " طبس گیلکی و رقه کنار بیابان است میان نیشابور و کرمان و اصفهان و فارس افتاده ... مزار پیر ابونصر که علم او بگردانند و مردم نذر او قبول کنند درین موضع است."

کارشناس فرهنگی اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی تاریخی بودن پیرحاجات را یکی دیگر از دلایلی برشمرد که سبب می شود پیرحاجات جلب گردشگر نماید.
 
قلعه پیرحاجات که در چند سال اخیر مرمت هایی نیز در آن صورت گرفته است زیبایی خاصی به روستا بخشیده و بنا بر تحقیقات انجام شده و ذکر منابع و ماخذ بنای این قلعه نیز همچون بنای مزار به قرن پنجم هجری قمری بر می گردد.

حقی، یکی دیگر از دلایل توجه زوار و گردشگر به این روستا را ییلاقی بودن پیرحاجات نام برد و افزود: این روستا به علت واقع شدن در دامنه کوه "روضه" نسبت به دیگر مکان های اطراف طبس دارای آب و هوای خنک می باشد، بطوریکه مسافری که وارد پیرحاجات میشود و دست و صورتی با چشمه آب گوارای آن میشوید، خستگی از تنش بیرون می رود.
 

وی هوای این منطقه بسیار پاک و شفاف ذکر کرد و گفت: هوای پاک به این دلیل است که این منطقه در نقطه ای واقع شده است که سمت شمال آن محل وزش بادهای تازه است و تا فاصله بسیار دور شهر و روستایی وجود ندارد که دود و غبار آن باعث آلودگی هوای این منطقه شود.

وی خاطر نشان ساخت: نزدیک ترین محل به پیرحاجات از سمت شمال شهر سمنان است که پیش از 500 کیلومتر تا آنجا فاصله دارد.

وی گفت: این روستا در 110 کیلومتری شمال غربی شهر طبس قرار دارد و می بایست از مسیر جاده اصفهان، ابتدا به جوخواه رفت و سپس در محل دوراهی معروف به دو راهی حلوان از جاده اصفهان جدا شده، به حلوان وسپس پیستان و آنگاه به پیر حاجات رسید. 

 

امام زاده زرگ

سکوت و آرامش، آب وهوای کوهستانی و خنک و جذابیت خاص روستای زرگ و از طرفی معنویت امامزاده این روستا همه و همه به نحوی است که هر مسافر و میهمانی را به خود جذب می نماید.

این روستا قبل از زلزله مهیب و ویرانگر سال 1357 طبس، جزء زیباترین روستاهای شهرستان بود که در اثر زلزله، روستا ویران و تعدادی از ساکنان آن از بین رفته و مابقی، به دیگر نقاط مهاجرت اجباری کردند.

در حال حاضر به لحاظ وجود بقعه آقا سید حسین (از اولاد موسی بن جعفر) و پیگیری های هیئت امنای این امامزاده و همکاری مسئولان شهرستان طبس و استان یزد از شبکه آبرسانی اصفهک به طبس آب شرب منطقه تامین گردیده است.

لازم به ذکر است؛ که دشت اصفهک و زرگ یکی از مناطقی است که آب منابع زیرزمینی آن شیرین و با کیفیت و قسمت بزرگی از شهر و روستاهای اطراف را تأمین می کند و همه روزه مخصوصا در روزهای تعطیل ده ها نفر از زائران عاشق و دلسوخته به  پابوسی این امامزاده می شتابند.

سیدمحمود رحیمی، امام جماعت این آستانه که بعد از زلزله سال 57 مسئولیت پیگیری و بازسازی بقعه را به عهده گرفته و پدر و پدربزرگ و جدش بیش از 50 سال افتخار خدامی و جاروکشی این آستان را به عهده داشته اند، می گوید: در قدیم سینه به سینه و نسل به نسل ایشان را امامزاده آقا سیدحسین می خواندند و یکی از اولاد و نوادگان حضرت موسی بن جعفر است، اما به لحاظ این که در وسط کوه واقع شده و در مسیر تاریخ نویسان قدیم نبوده کمتر در کتب قدیمی شرحی درباره این روستا و امامزاده اش چیزی نوشته شده است، یا لااقل ما ندیده ایم.

رحیمی  ادامه می دهد: پس از آنکه حضرت امام رضا(ع) در خراسان به ظاهر ولایتعهدی را پذیرفت، اولاد ائمه طاهرین خاصه فرزندان و نوادگان حضرت موسی بن جعفر که ایشان دارای فرزندان زیادی بودند از مدینه راهی ایران و بالاخص سرزمین مقدس خراسان می شوند که پس از قضیه شهادت مظلومانه امام رضا(ع) آنان تحت تعقیب قرار گرفته و هر کدام در نقاط مختلف و عمدتاً کوهستانی به شهادت می رسند.

وی افزود: سیدعبدالرزاق کمونی حسینی در کتاب آرامگاه های خاندان پاک پیامبر به نقل از ابوطالب اسماعیل مروزی در انساب الطالبیه می گوید، طبسی ها که به حسین بن امام منسوبند، معتقدند که حسین بن موسی الکاظم(ع) در طبس از دنیا رفته است و در آن جا قبر حسین و اولادش عبدالله و احمد قراردارد و اولاد حسینی در طبس منقرض شده اند.

وی ادامه داد: در صورت صحت این فراز از تاریخ گمان می رود، امامزاده ما یکی از اولاد حسین بن موسی الکاظم(ع) باشد.

وی در ادامه به چند مورد از کرامات و معجزات آقا سیدحسین اشاره می کند و می گوید؛ که افراد زیادی از این آستانه شفا یافته و یا به حاجات و خواسته ها و گمشده های خود رسیده اند.

وی می گوید: در حال حاضر 14 زائرسرا با امکانات لازم در منطقه احداث شده و ساخت دیگر زائر سراها نیز هنوز ادامه دارد.

رحیمی بیان داشت: که به مناسبت های مختلف گروه ها، خانواده ها و هیئت های زیادی برای زیارت و گذراندن اوقات به این جا می آیند و نذر خود را ادا کرده و دیگ های حلیم در اینجا بر پا می کنند.

پایان پیام/