مسجد جامع چهار درخت؛ نگینی درخشان در دل کویر

خبرگزاری شبستان: خراسان جنوبی از لحاظ فرهنگ، علم و معرفت یکی از درخشان ترین نقاط ایران به شمار می رود، به طوری که وجود علمای فاضل و عرفای کامل در جای جای این خطه نشانگر این موضوع است.

حوزه فرهنگی و اجتماعی خراسان جنوبی طی قرون متمادی شاهد مهاجرت اقوام گوناگون به منطقه بوده است، بطوری که در این گستره فرهنگی به راحتی می توان اقوام و نژادهای مختلف را از هم تمیز داد.

بناهای باشکوه و عظیم به یادگار مانده از ادوار پیش بخصوص دوره صفویه و بعد از آن، هر یک به تنهایی دارای غنای فرهنگی و مذهبی یا سیاسی و نظامی منحصر به فرد مخصوص خود هستند.

ساکنین استان برای اماکن مذهبی و بقاع متبرکه اهمیت ویژه ای قائل هستند و هر یک از این آثار علاوه بر آن که دارای فرم و شکل و هماهنگی از لحاظ معماری و ساختاری است از لحاظ مردم شناسی دینی نیز قابل توجه هستند.

مسافران خراسان جنوبی با سفر به این استان خود را در داخل حجم انبوهی از سوغات و تحفه های این دیار می بینند که از جمله سوغات استان می توان به زرشک، زعفران، عناب، بادام، گردو، کشک سیاه و زرد و زیره ای، قره قروت، آلو خشک و برگه هلو اشاره کرد. موسیقی خراسان جنوبی در نوع خود از اهمیت برخوردار است و با نگاهی به حرکات موزون، آهنگ ها و نواهای هماهنگ با حرکات آنان ما را به تاریخ کهن سرزمین یادگارهای تاریخی می برد.و این نواها، برگرفته از طبیعت و اقلیم منطقه بوده و ریشه در عقاید و افکار مردمان این دیار دارد.

خراسان جنوبی، با جاذبه های تاریخی و گردشگری و صنایع دستی و همچنین مراکز مذهبی، با مردمانی میهمان نواز و خونگرم، هر ساله پذیرای هزاران مسافران و گردشگران می باشد تا خاطرات خوشی را از این دیار با فرهنگ و تاریخی به یادگار ببرند.

بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی از منظر تاریخ شهری کهن است که قدمت آن در تاریخ سیستان ‎ 800تا ‎ 900 سال پیش ذکر شده ؛ اما کشف سنگ نگاره‌ها و کتیبه‌های مربوط به دوران ساسانی و اشکانی در این شهر حکایت از قدمت بسیار این دیار دارد.

بیرجند همچون نگینی بر حاشیه کویر که ˈیاقوت حمویˈ نویسنده قرن هفتم در کتاب ˈمعجم البلدانˈ از آن به عنوان زیباترین بلدیه قهستان یاد کرده است.

ˈمسجد جامع چهاردرختˈ بیرجند در حاشیه غربی میدان تاریخی چهار درخت این شهر به عنوان یکی از شاخص‌ترین بناهای بافت تاریخی آن محسوب می‌شود. این بنا دارای دو ورودی مجزا، صحن، شبستان ستون دار و دو محراب می‌باشد که یکی از محراب‌ها در داخل شبستان و دیگری در صحن بنا قرار دارد.

شبستان ستوندار که مهمترین عنصر معماری بنا محسوب می‌شود دارای ستون‌های متعدد و با مقطع مربع است که طاقهای جناغی روی آنها استوار شده و به وسیله گنبدهای چهار ترک فضای شبستان پوشیده شده است. مقبره حکیم نزاری و ابن حسام خوسفی، شاعران معروف این خطه نیز میهمانان و گردشگران را به خود جلب می‌کند.مزارهای دره شیخان، کاهی، یوش، بلنجر، ابوالفضل، سید حامد علوی، خواجه گیو، شاه سلیمان و سلطان تیمور از جمله مکان‌های زیارتی و تاریخی این شهرستان است.
مسجد جامع چهار درخت یکی از قدیمی ترین بناهای شهر بیرجند است و نیز دارای اهمیت و احترام ویژه ای در میان مومنان است اگر چه بنای مسجد فاقد تزئینات و یا گچبری و کاشیکاری آن‌چنانی می باشد، ولی ساختار معماری آن، آجر کاری و آجر چینی، طاق‌های جناغی، رسمی بندی و .. نشان دهنده آن است که بنا در دوره صفویه بنیان نهاده شده است.این مسجد در میان چهار درخت شهر بیرجند و در مجاورت مسجد عاشورا قرار دارد.

مسجد چهار درخت به عنوان یکی از مساجد معتبر با مساحت 1041 متر مربع، فقط در حد یک شبستان طراحی و ساخته شده و به دلیل محدودیت زمین ، معمار بنا نتوانسته است نقشه آن را به صورت چهار ضلعی کامل در آورد. اجزای مهم بنا عبارتند از پیش طاق ورودی، شبستان ستون دار، محراب کوچک و محراب طاق نما، صحن مسجد، پنجره ها یا نورگیرها. شبستان مسجد دارای بیست و یک ستون با جرز ذخیم و به شکل چهار ضلعی است.

این بنا دارای دو محراب، یکی به دلیل احترام گذاشتن به قبله اول مسلمین در جهت بیت المقدس تعبیه شده است.این مسجد دارای دو در ورودی است: ورودی اول از محل میدان به صحن مسجد راه دارد و دارای تزئینات آجرکاری است و مربوط به اواخر قاجار یا اوایل پهلوی اول است. ورودی دوم مستقیما به شبستان ستون دار منتهی می شود و دارای طاق جناقی و تزیینات رسمی بندی است و به زمان ساخت بنا یعنی دوره صفویه تعلق دارد.
صحن دارای چند طاق نمای ساده با سطح مسطح و محرابی شبیه محراب داخل شبستان با سکوهایی در اطراف آن است و احتمالا جبرای سخنرانی از آن استفاده می شده است. در گوشه شمال شرقی صحن، پله هایی برای بالا رفتن موذن و گفتن اذان تعبیه شده است.

تزئینات و کتیبه های مسجد عبارتند از: رسمی بندی پیش طاق ورودی و طاقچه های تزیینی اطراف آن و کتیبه مرمتی در قسمت سردر، ستون های شبستان، طاق و تویزه ها و گنبدی شدن سقف شبستان و عواملی مانند نورگیرها در زیر سقف، طاق نماهای تزیینی اطراف دیوار صحن مسجد، تزیینات فخر و مدین در بدنه بیرونی مسجد، مصالح به کار رفته در بنا آجر، گچ، آهک و خشت خام است.
قدمت این مسجد به دوره ی صفویه بر می گردد که حدود 200 سال پیش برای اولین بار مرمت شده و با شماره ثبت ملی 2404 در فهرست آثار تاریخی کشور به ثبت رسیده است.
بنیانگذار این مسجد بر اساس لوحی که بر سر در مسجد نصب شده بدین شرح است؛
"بانی: آیت الله حاجی محمد جعفر ولد مرحوم کربلایی اسماعیل سربیشگی و حاجی ایجبین علی دوست و حاجی ولد معمل می باشند."

آثار فرهنگی و تاریخی بجای مانده از ادوار گذشته در نقاط مختلف بیرجند به چشم می خورد تا آنجا که توجه هر تازه واردی را ناخودآگاه به سوی خود جلب و جذب می کند.

از لحاظ فرهنگ و علم و معرفت این دیار (بیرجند) یکی از درخشان ترین نقاط ایران به شمار می رود، به طوری که وجود علمای فاضل و عرفای کامل در جای جای این خطه نشانگر این موضوع است.

مطالعات باستانشاسی در خراسان جنوبی حاکی از استقرار اقوام کهن پیش از تاریخ و دوره های متاخر در این حوزه دارد.تاریخ بیرجند با اساطیر کهن ایران باستان عجین شده و هر جا سخن از این دیار بیرجند پیش می آید بلافاصله تداعی کننده نام سام نریمان است چرا که او را بنیان گذار اولیه این خطه می دانند.

پایان پیام/