خبرگزاری شبستان: از ابتدای دوره اسلامی در ایران، هنر تلفیقی از اندیشه پیش و پس از اسلام پدید آمد، معماری مساجد یکی از مهمترین مکان‌ها برای تجلی این نوع هنر محسوب می‌شوند. هنر و معماری اسلامی در ایران پس از اسلام گسترش یافته و مساجد نمونه متعالی این هنر پرورده شده است. در این گزارش تلاش داریم بخشی از انعکاس هنر دینی و اندیشه اسلامی در معماری مساجد ایرانی را به همراه توصیف برخی از نمادهای این نوع معماری اسلامی- ایرانی در گفت‌و‌گو با اندیشوران عرصه هنر دینی از نظر بگذرانیم.
سازه‌هایی بهره‌مند از هنر دینی
صاحب نظران عرصه هنر دینی معتقدند که در ایران به‌ویژه از دوران ساسانی به بعد، ابعاد هنر و معماری اندیشه‌ورزانه متجلی شد، بسیاری از مساجد دوره اسلامی در ابتدا آتشکده یا عبادتگاه بوده سپس به مسجد و محراب تبدیل شده است، بنابراین معماری در دوران اسلامی از تفکرات و اعتقادات پیش از اسلام نیز نشات گرفته است.
دکتر «سید عبدالمجید شریف‌زاده» دکترای پژوهش هنر و استاد دانشگاه شاهد و دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران درباره تلفیق هنر و معماری ایرانی با اندیشه اسلامی که در معماری مساجد ایرانی ظهور پیدا کرده است، می‌گوید: «در ایران، بسیاری از عناصر و نمادهای پیش از اسلام در حوزه معماری اسلامی نیز متجلی شده است. به‌طور مثال گنبد، مناره، طاق و مقرنس‌ها در دوره اسلامی به‌تدریج در معماری مساجد براساس تفکرات دینی متجلی می‌شود.
هندسه مورد توجه بوعلی سینا در معماری اسلامی با تفکرات دینی ممزوج شده و در مساجد رخ می‌کند. اوج این معماری اسلامی و هنر دینی در دوران سلجوقیان بارور شده و در مساجد نمود پیدا می‌کند، این سبک اسلامی معماری بر نحوه زندگی مردم عامه نیز تاثیر می‌گذارد.»
شکوفایی معماری اسلامی با هنر ایرانی
با توجه به این‌که هر دینی را باید از بومی که در آن به‌وجود آمده جست‌وجو کرد، اسلام نیز از سرزمین حجاز یا عربستان کنونی متولد شد و ایران یکی از نزدیکترین تمدن‌ها بدان محسوب می‌شود. در حجاز با معماری‌ای به‌نام مساجد روبه رو می‌شویم که پس از ورود اسلام، ایران نیز متاثر از آن شد.
دکتر «بهمن نامور مطلق» نشانه شناس و استادیار دانشگاه شهید بهشتی و معاون پژوهشی خانه هنرمندان، معماری مساجد را یک معماری مقدس می‌داند که بهترین تجلی هنر دینی محسوب می‌شود.
وی می‌گوید: «بهترین نوع معماری ایرانیان در مساجد تجلی می‌یابد، چرا که هنرمندان ایرانی با داشتن پیشینه مناسب در رشته معماری آن را در مساجد منعکس کرده و موجب شکوفایی هنر معماری اسلامی در جهان اسلام شدند.
در جهان اسلام دو ریشه معماری بیزانسی و ایرانی وجود دارد که کشورهای عربی به وجه بیزانسی و کشورهای شرقی به وجه ایرانی آن متمایل شده‌اند.
معماری مساجد در ایران نتیجه یک فعالیت گروهی و همکاری هنرمندان با استفاده از هنرهای مختلف است که به بهترین نحو «خلاقیت» و «قدسیت» را در کنار یکدیگر نشان می‌دهد، بنابراین این معماری دارای پشتوانه‌ای دینی و حاصل پیوند خلاقیت و قدسیت است، در این نوع معماری هنرهایی چون خوشنویسی تا کتیبه نویسی، گچبری، کاشیکاری، مقرنس، طاقسازی و انواع نماها به هنر دینی ادای دین کرده و برگرفته از پشتوانه اسلامی شدند.»
قوس و کمان القا کننده آرامش عبادتگاه
در دوران اسلام بسیاری از انواع معماری منازل و مساجد به یکدیگر شبیه بود، برای نمونه به همان ترتیبی که در معماری منازل حجاب خاصی در طراحی پنجره‌ها و سایر مکان‌ها رعایت می‌شد، مساجد نیز دارای این حجاب بودند.
اوج زیبایی هنر اسلامی در گنبدها، ایوان‌ها، شبستان و صحن اصلی مسجد متجلی شده است و این پیوستگی مکان‌ها هنر، فرهنگ و سبک زندگی انسان‌ها را به نمایش گذاشته است.
درباره نمادهای معماری و هنر تلفیقی ایرانی و اسلامی یاسر موحدفر، پژوهشگر هنر دینی می‌گوید: «از نمادها و سمبل‌های مساجد که نشان دهنده اندیشه اسلامی و دینی است، می‌توان به محراب مساجد، طاق‌ها، گنبدها و مناره‌ها اشاره کرد.
مناره که محل انتشار نور در مساجد است از شاخصه‌های اصلی کیش مهر در ایران نیز محسوب می‌شود که در مساجد نیز با عنوان شمسه متجلی شده و در کشورهای عربی به نام هلال معروف است. استفاده از معماری قوس و کمان در مساجد عامل القای آرامش در محل عبادتگاه‌ها شده است به‌طوری‌که حتی افراد با عبور از کنار مساجد این آرامش را دریافت می‌کنند.
بزرگترین مساجدی که محل تجمع مسلمانان در روزهای سال به‌ویژه ایام آدینه بوده، مساجد جامع هستند که در تمدن‌های بزرگ عثمانی، هند، مصر، ایران و.. نیز مشهود است. برخی از مساجد چون مسجد جامع اصفهان سال‌های سال محل عبادت مسلمانان بوده و از آن جمله مسجد ایاصوفیه در ترکیه، مسجد دمشق و مسجد اندلس که نشانه تمدن اسلامی است.»
یکی از مهمترین ویژگی‌های مساجد دوران اسلامی قرار گرفتن آنها در مکان‌هایی محوری و سپس تشکیل نظام شهرسازی بر پایه مساجد است، برای نمونه مسجد نقش جهان(امام خمینی) در اصفهان نمونه یکی از شاهکارهای ایرانیان با انعکاس تفکر اسلامی است که در اطراف آن شهرسازی صورت گرفته است.
موحدفر سایر نمادهای هنری مساجد را شامل هنر خوشنویسی، کاشیکاری، نقاشی، تذهیب و... می‌داند و دراین باره توضیح می‌دهد: «انواع این هنرها با معماری ایرانی پیوند خورده است به‌طوری‌که در بسیاری از کشورها مساجد دارای چنین ویژگی‌هایی نیستند.»
همسان‌سازی معماری مساجد کشور از آسیب‌های موجود است
معماری مساجد یکی از بهترین الگوها برای بیان تنوع هنری نیز است به‌طوری‌که معماری مساجد در هر منطقه، کشور را با نوع خاصی از معماری مواجه کرده‌است و معماری مساجد در شمال و جنوب، شرق و غرب کشور با یکدیگر متفاوت بوده است.
دکتر نامور مطلق یکی از آسیب‌های کنونی در حوزه معماری مساجد را جدا شدن از الگوهای قدیمی و همسان‌سازی معماری مساجد در تمام نقاط کشور می‌داند و در این باره می‌گوید: «این‌که معماری مساجد در کنار دریای خزر با مناطق کویری یزد با یکدیگر یکسان شود، هم از زیبایی الگوی مساجد کاسته و هم انطباق آن با فرهنگ‌های مختلف را کاهش می‌دهد.
علاوه بر این، استفاده از بناهای پیش ساخته برای کاربست در مساجد نیز از صلابت مساجد می‌کاهد به‌طوری‌که اکنون مشاهده می‌شود مناره‌های پیش ساخته غیرمرتبط با رنگ‌های مختلف بومی هر منطقه چهره مساجد را از حالت روحانی و قدیمی خود تغییر داده است.
با وجود این‌که برخی از ویژگی‌های مساجد چون گنبدها، مناره و... مشترک هستند، اما در شهرهای مختلف از رنگ‌های منطبق با نیاز مناطق برای طراحی و رنگ آمیزی در معماری استفاده می‌کنند، اما بازهم مکان مسجد باید آرام بخش باشد.
جنس تیرک‌ها، نورگیر‌ها، پنجره‌ها در مساجد باید به گونه‌ای باشد که به خوبی نور را منعکس کند که البته این نیز با توجه به وضعیت جغرافیایی و نیازهای مناطق طراحی می‌شود، برای نمونه مساجد در برخی مناطق دارای سرداب هستند و در شهرهایی چون یزد محل نمازخانه در زمستان و تابستان با یکدیگر متفاوت است.
در نهایت استفاده بی‌رویه از یک الگوی ویژه از خطرات جدی در حوزه معماری مساجد است که موجب می‌شود مردم با معماری مساجد ارتباط صحیح برقرار نکنند.
متاسفانه برخی از این آسیب‌ها امروزه در معماری مساجد دیده می‌شود چرا که این نوع معماری با معماری مدرن تلفیق شده و تمایزهای جغرافیایی، استانی، دینی و فرهنگی را نادیده می‌گیرد و در نهایت محتوا فدای فرم کار می‌شود، درحالی که در گذشته این دو با یکدیگر در تعامل بودند و بعد روحانی و معنوی مسجد به خوبی با مردم ارتباط برقرار می‌کرد. امروزه برخی معماری مساجد بدون اندیشه صحیح و با هزینه زیاد صورت می‌گیرد.»
گرایش معماری امروز مساجد به سبک مدرن غربی
عبدالمجید شریف‌زاده نیز درباره تفاوت معماری مساجد در گذشته و امروز می‌گوید: «مساجد در گذشته در یک فضای صحیح بنا می‌شدند درحالی‌که امروزه این توجه فضایی صورت نمی‌گیرد، باید به گذشته تاریخی‌مان بازگردیم و اصول حاکم بر معماری و هنر دینی که از گذشته ثابت بوده را مدنظر قرار دهیم، البته این بدین معنا نیست که هیچ تغییر و تحولی نداشته باشیم بلکه اصول حاکم چون نحوه ساخت گنبدها و سایر بناهای مسجد با معماری مخروطی یا سایر انواع معماری باید رعایت شود.
متاسفانه یکی از نقصان‌ها این است که معماری امروز براساس گذشته تاریخی در حوزه آکادمیک تدریس نمی‌شود و مدرسان دانشگاهی، معماری سبک‌های غربی را آموخته و دانشجویان نیز به معماری غربی گرایش پیدا کرده‌اند. هنرمند و معمار مسجد باید با الهام از هنر قرآنی به ساخت و ساز بپردازند، متاسفانه در دانشگاه‌های معماری اغلب فضای معماری اسلامی با بهره‌گیری از هنر دینی با جهان بینی قرآنی حاکم نیست تا فارغ التحصیل معماری ما با بهره‌گیری از روح هنر ایرانی و تفکر اصیل اسلامی اقدام به خلق اثر کند.
به همین دلیل در برخی معماری مساجد جدید کشور روح معماری اصیل اسلامی-ایرانی تحت تاثیر معماری مدرن غربی مغفول مانده‌است. به این اعتبار معتقدم ریشه این آسیب در آموزش دانشگاهی ما است.»
منبع: مرکز رسیدگی به امور مساجد
پایان پیام/
نظر شما