خبرگزاری شبستان: تحوّلات گوناگون جهان امروز و تغییرات سریع عصر انفجار اطلاعات، بُروز آسیب های نوپدید اجتماعی و اخلاقی و روانی مانند اینترنت و محیط های مجازی، ماهواره، بدحجابی و حجاب زدایی به روش نوین، شیطان-پرستی، فرقه ها و عرفان های کاذب و خرافه ای و...، گسترش روز افزون فعالیّت های دانشگاهی و آموزشی دنیا، اندیشه ها و روش های نوینی را می طلبد تا مبلّغان دین و فضلای حوزه های علمیّه در عرصه تبلیغ و پژوهش موفّق باشند. در راستای این مقابله، سفیران هدایت و روحانیون معزّزی در مساجد و تکایا و بقاع متبرکه به امر ارزشمند تبلیغ و اشاعه دین اسلام مشغولند، وظیفه ای مضاعف دارند.
امروز جامعه ما در وضعیّتی حسّاس است؛ به طوری که دشمنان اسلام با دارا بودن قابلیّت ها و مهارت های متنوّع، فقط به تألیف و نشر پژوهش های کتابخانه ای برای حمله به مقدّسات و تفکّرات مذهبی بسنده نمی کنند. آنها با شیوه های نوین و با صرف هزینه های گزاف و طرّاحی برنامه های کوتاه مدت و میان مدت و بلندمدت برای نیل به اهداف شوم خود به سبک میدانی و در متن جامعه و فرهنگ و اجتماع تلاش می کنند. آنان با ایجاد شبهات مختلف در اصول اعتقادی و تفکّر اسلامی و وقایع غنیّ تاریخ اسلام و اهل بیت (مانند عاشورا و...)، در پی دست یابی به اهداف پلید خود هستند.
به نظر می-رسد که مبلّغان دینی شاغل به امر تبلیغ در مساجد و تکایا و خطیبان و فضلای حوزه های علمیه در هر مکان دیگر، به منظور مقابله با این آسیب ها و هر نوع آسیب و تهاجم به مقدّسات اسلامی، باید علاوه بر پژوهش های کتابخانه ای، نسبت به پژوهش های میدانی هم عنایت لازم را داشته باشند. در اینجا سؤالی که در اذهان ایجاد می-شود این است که تحقیق یا پژوهش میدانی از نظر اسلام چه اهمیّتی دارد و در آموزه های اسلامی در راستای تبلیغ دین توسط مبلّغان در مساجد، چقدر به پژوهش میدانی سفارش شده است؟
در این نوشتار ابتدا بحث واژگانی و اصطلاحی پژوهش و انواع کلّی پژوهش مطرح می شود. سپس پژوهش میدانی تعریف می شود و برخی مزایای آن تشریح می گردد. در ادامه اهمیّت این نوع پژوهش برای مبلّغان دینی مساجد، از منظر آیات و روایات تبیین می شود تا پاسخ سؤال اصلی طرح شده در حدّ مقدورات روشن شود.
بحث واژگانی و اصطلاحی
پژوهش، اسم مصدر پژوهیدن است و به معنای جستجو و باز جستن، تفحّص و تجسّس و به معنای تحقیق و تتبعّ نیز هست و اسم فاعل آن پژوهشگر است.(1)پژوهش به معنای عامّ، بررسی یا کاوشی سخت کوشانه و به معنای خاصّ، تحقیق و تجربه‌ای جامع با هدف کشف واقعیّت‌های نو و تفسیر درست این واقعیّت‌ها، تجدیدنظر در نتیجه‌گیری‌ها، نظریه‌ها و قوانین پذیرفته شده در پرتو واقعیّت‌های کشف شده و به کارگیری عملی نتیجه‌گیری‌ها، نظریه‌ها و قوانین جدید است. پژوهش، فرآیندی منطقی و معقول است که هدف آن کشف روابط بین پدیدارها است.
در معنایی دیگر، پژوهش فرآیند رسیدن به راه حل‌های قابل اطمینان از طریق گردآوری، تحلیل و تفسیر داده‌ها به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده و نظام‌منداست. پژوهش یکی از اساسی‌ترین نیازها برای نیل به پیشرفت و توسعه همه جانبه یک کشور است و قدرت و استقلال هر کشوری بر پژوهش و تولید علم استوار است. بنابراین، نوع و سطح فعالیّت‌های پژوهشی یکی از شاخص‌های اصلی توسعه و پیشرفت محسوب می‌شود.
گاهی واژه تحقیق و پژوهش را به جای هم دیگر به کار می گیرند. به همین دلیل بررسی واژه تحقیق ما را در شناخت بیشتر و بهتر مفهوم پژوهش یاری می دهد. برخی اساتید و مدرّسان روش پژوهش، تحقیق را واژه ای با ریشه عربی می دانند؛ ولی پژوهش را معادل آن و با خاستگاه فارسی می شمارند. تحقیق، مصدر عربی از باب تفعیل، در لغت معانی فراوان دارد که از جمله به معنای حقیقت کردن، درست کردن، درست و راست کردن، رسیدگی و وارسی کردن، به کُنه مطلب رسیدن و واقع چیزی را به دست آوردن، دانستن، درست دانستن، قول یا گمانی را تصدیق کردن، واجب کردن و چیزی را اثبات و تأکید کردن، تحقّق بخشیدن، برآوردن، روا کردن و... آمده است.(2)
تحقیق در اصطلاح به دو معنای عمومی و علمی در نظر گرفته می‌شود. در اطلاق عامّ می‌توان آن را برای هر نوع فعالیّت جستجوگرانه و کاوشگرانه‌ای به کار گرفت که افراد برای پاسخگویی به مسئله‌ای یا کشف مجهولی انجام می‌دهند؛ امّا اصطلاح تحقیق علمی اطلاق خاصّ دارد و می‌توان آن را برای نوع خاصّی از فعالیّت‌های تحقیقاتی به کار برد. این تحقیقات مشخّصات کلّی مخصوص به خود دارند که عبارت اند از:(3)
1)برخوردار بودن از آداب و تشریفات خاص.
2) توسعه قلمرو معرفت.
3)شناخت حاصل از نتیجه و تحقیق در بیرون ذهن واقعیت و ما به ازای خارجی داشته باشد.
در تعریف تحقیق یا همان پژوهش، اتّفاق نظر وجود ندارد و اندیشمندان تعریف‌های مختلفی را از آن ارائه داده‌اند که در برخی کُتب روش تحقیق آمده است(4) و در اینجا مجال ذکر همه آنها نیست. اگر تحقیق را به معنای عامّ آن در نظر بگیریم، درست فهمیدن مصداق تحقیق می‌شود؛ ولی وقتی سخن از بهبود تحقیق و پژوهش در حوزه‌های علمیه به میان می‌آید، همان تحقیق علمی است.
انواع کلی پژوهش
پژوهش ها را از جنبه های مختلف تقسیم بندی کردند. مثلاً از نظر هدف، بر اساس بُعد زمان، با توجّه به نوع گردآوری داده ها. این تقسیم بندی ها در کُتب روش تحقیق، متنوّع است. از نظر روش انجام، پژوهش ها را به دو دسته کلّی تقسیم می کنند:
الف)پژوهش کتابخانه ای
در این نوع پژوهش، شیوه گردآوری اطّلاعات لازم در خصوص ریز موضوعات پژوهش، از طریق مطالعه کتاب ها مقالات و پایان نامه ها و دیگر آثار مکتوب که معمولاً در کتابخانه های عمومی یا تخصّصی موجود است، انجام می گیرد این تحقیق طریقه اندیشه ورزی و بر روی اطّلاعات یا به عبارت دیگر شیوه اعمال فکر بر روی اطّلاعات به دست آمده است. مانند تصحیح، ترجمه، شرح، نقد، تفسیر، استنباط، تعریف، تحلیل، مقایسه، تبیین، استنتاج در زمینه اطّلاعات و... .(5)
ب)پژوهش میدانی
پژوهش میدانی آن است که بر روی پدیده های عینی صورت می گیرد؛ امّا تحقیق کتاب خانه ای آن است که بر روی متون علمی انجام می شود. در حوزه علوم اسلامی به ندرت به تحقیقات میدانی اقبال می شود و بیشتر تحقیقات این علوم از نوع کتابخانه ای است.(6)
این تحقیق تنها به جمع آوری داده ها منحصر نمی شود (فقط کتابخانه ای نیست). بلکه در درون این تحقیق نظریه سازی نیز صورت می گیرد. معمولاً پژوهشگر میدانی می کوشد که از کمّ و کیف جریانی عادّی امّا غیر قابل پیش بینی مطّلع شود. پژوهشگر ابتدا به مشاهده اجمالی قضیه می پردازد که در آن به منزله کنشکر شرکت می کند. سپس با به دست آمدن نتایج کلّی تجربی به انواع دیگری از روش های گردآوری داده ها روی می آورد و در انتها به بازنگری نتایج کلّی می پردازد. این نوع از تحقیق، آن دسته از پژوهش هایی را در بر می گیرد که داده ها و اطّلاعات مورد نیاز از عرصه و صحنه جامعه و از متن جامعه به دست می آید. در پژهش میدانی مبلّغ پژوهشگر از روش های متفاوتی چون مصاحبه، مشاهده، پرسش نامه و... استفاده می کند.
منظور از مطالعات یا پژهش های میدانی، تحقیقاتی است که موضوع مورد مطالعه در اختیار محقّق قرار داشته باشد. اطلاق اصطلاح میدانی به مفهوم ارتباط مستقیم و رویارویی محقّق با پدیده های مورد مطالعه است. پژوهش میدانی اساساً برای مطالعه موضوع هایی مناسب است که نگرش ها و رفتارها از طریق آن به بهترین نحو در درون محیط های طبیعی آنها شناخته می شوند تا یک مبلّغ یا یک روحانی مستقر در مسجد یا سیار، در امر تبلیغ و شناخت مخاطبان ملاحظات لازم را در نظر بگیرد.
عدم توجّه به پژوهش میدانی، آسیبی در تحقیقات مسجدی
هر چند مبلّغان و محقّقان در عرصه تحقیقات مسجدی، با فعّال شدن برخی از سایت ها و مجلّات و نشریات ارزشمند (مانند مرکز رسیدگی به امور مساجد، و ماهنامه های مسجد در سطوح کشوری و شهری و ...) با نگرشی گسترده و اثربخش تر از قبل و به روز فعالیّت می کنند، امّا بررسی بایگانی و آرشیوهای رسانه های مختلف دیداری و شنیداری و مجازی و ... حاکی از این است که کمتر به پژوهش میدانی اقبال می شود. این در حالی است که با توجّه به مطالب مطرح شده، دشمنان سعادت و تعالی بشریت در راه کمال و رسیدن به قرب الهی با شبیه خون های میدانی سخت در حال تلاش هستند.
هر چند بررسی این موضوع با نگرش آسیب شناسانه و ارائه راه کارها، خود مقاله مستقلّی را می طلبد؛ ولی به نظر می رسد که عواملی مانند: نداشتن استاد راهنما، ارزیاب و داور برای تحقیقات میدانی مسجدی، فقدان بانک موضوعات میدانی با نگرش مسجدی، فقدان یا ضعف حمایت مالی برای حق التألیفات توسط سازمان های ذیربط، ضعف مهارت های روشی، علمی و آماری مرتبط با پژوهش میدانی، فقدان منابع در تحقیقات مسجدی میدانی اعمّ از دائره المعارف ها و پایان نامه ها، مقالات و... ، نگرش تک بعدی یا تعصّبی برخی محققّان مسجدی، سبک برنامه ریزی آموزشی در مقاطع تحصیلی حوزه و دانشگاه و ... در کاهش اقبال محققّان مسجدی به پژوهش میدانی شده است. بنابراین، محققّان مسجدی و مسئولین امر بهتر است ضمن توجه به عوامل گسترده این موضوع، با همکاری اساتید روش پژوهش میدانی و سایر متخصّصان لازم، در رفع این ضعف تلاش نمایند. این نوشتار هم ضمن بیان برخی از مستندات مستقیم یا غیر مستقیم در آموزه های اسلامی سعی دارد لزوم این تلاش را ثابت کند.
پژوهش میدانی، ضرورت حرفه ای مبلّغان دینی مساجد
تبلیغ به معنی رسانیدن عقاید دینی با و سایل ممکن و به معنا رسانیدن و واصل کردن است.(7)مبلّغ کسی است که پیامی را به شایستگی به مقصد می رساند. از این رو، ارزش و جایگاه او را نمی توان از قداست، اهمیّت و ارزش محتوای پیام و کار تبلیغی او جدا دانست. در آموزه های اسلامی مبلّغ فردی است که پیام قرآن و خداوند و محتوای گرانقدر و انسان ساز اسلام را به گوش مردمان می رساند و آنان را از گمراهی، کژروی و ظلمت جهل می رهاند. این همان مسئولیّتی است که پیامبران خدا یکی پس از دیگری بر دوش گرفتند. به طوری که قرآن کریم در آیات متعدّدی(8)به شرح زیر بر این مسئولیّت تأکید می فرماید: «الَّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ وَ کَفى بِاللَّهِ حَسیباً».(9)همان کسانى که پیام هاى خدا را ابلاغ مىکنند و از او مىترسند و از هیچ کس جز خدا بیم ندارند. نیز در قرآن آمده است: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ ...».(10)اى پیامبر، آن چه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده، ابلاغ کن و .. . در جایی دیگرمی فرماید: «رُسُلاً مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ...».(11)پیامبرانى که بشارتگر و هشداردهنده بودند.
فضلای دین و صاحب نقش در مساجد و تکایا، به عنوان پیروان راستین رسول اکرم (ص) باید در راستای تداوم این رسالت پیامبر اکرم (ص) تلاش کنند. یکی از چیزهایی که سبب می‌شود مبلّغان مساجد، به پژوهش رو آورند و یا به امور پژوهش بهبود ببخشند، ضرورت شغلی آنهاست؛ زیرا اساساً طلّاب و روحانیون از نظر دین مقدّس اسلام وظیفه و شغل معلّمی را عهده دار شده‌اند و پیوسته در حال تعلیم دیگران هستند. با توجّه به احادیث و آیاتی که وجود دارد این مطلب به خوبی به اثبات می‌رسد؛ زیرا در روایات اسلامی آمده است که رسول خدا می‌فرمایند: «وَ إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِیَاءِ إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ لَمْ یُوَرِّثُوا دِینَاراً وَ لَا دِرْهَماً وَ لَکنْ وَرَّثُوا الْعِلْمَ فَمَنْ أَخَذَ مِنْهُ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ».(12)و به راستی علما وارثان پیامبرانند؛ زیرا پیامبران دینار و درهمی به ارث نگذاشتند ولیکن علم را به ارث گذاشتند هر که از آن توشه بگیرد، بهره فراوانی گرفته است.
قرآن کریم معلّمی را شغل و وظیفه انبیا دانسته، می‌فرماید: «هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی ضَلالٍ مُبینٍ».(13)اوست آن کس که در میان بیسوادان فرستادهای از خودشان برانگیخت، تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد و آنان قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند.
با توجّه به این آیه شریفه، شغل انبیا (یا مبلّغان مساجد) معلّمی است تا کتاب و حکمت را به مردم بیاموزند. بر اساس آیه فوق به راحتی می‌توان نتیجه گرفت که شغل وارثان انبیا (یا همان عالمان و مبلّغان) نیز همین معلّمی است و آنها باید در این راستا همراه با تحقیق و پژوهش به پیش روند تا همراه با وقایع زمانه در حرکت باشند. در این رابطه، امام صادق (ع) فرمودند: «وَ الْعَالِمُ بِزَمَانِهِ لَا تَهْجُمُ عَلَیْهِ اللَّوَابِسُ وَ الْحَزْمُ مِشْکَاةُ الظَّنِّ».(14)یعنی، کسی که آگاه از زمان خود باشد، گرفتار شبهات و مسائل مبهم نمی‌شود و احتیاط روزنه گمان است.
از طرف دیگر، یکی از مصادیق آگاهی از زمان تحقیق و پژوهش است که یک فرد مبلّغ که در مسجدی مستقر است را به روز نگه می‌دارد؛ زیرا یک مبلّغ دین که دانش افزایی نداشته باشد، در حالی که دامنه و گستره دانش روز به روز افزایش می‌یابد، وی از کاروان پیشرفت بشری عقب می ماند. بنابراین، برای فضلای حوزه‌های علمیه که در مساجد به نشر معارف دین مشغولند، تحقیق و پژوهش یکی از نیازهای بسیار مهم و اساسی شغلی است؛ زیرا امروزه در باره موضوعات دین گاهی کسانی اظهار نظر می‌کنند و در عرصه اجتماع حاضر می‌شوند و به فعالیت می پردازند که معرفت کامل و عمیق به معارف دین ندارند.
ادامه دارد...
پی نوشت ها:
(1)دهخدا علی اکبر، لغت‌نامه دهخدا، زیر نظر معین محمّد و شهیدی سیّدجعفر، چ 2، 1377، ج 4، ص سریال 5598 تا 5597.
(2)دهخدا علی‌اکبر، همان مشخصات، ص سریال 6485 ، ج 5.
(3)حافظ نیا محمّدرضا، مقدّمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، سمت، تهران، 1382، هشتم، ص12-11.
(4)فرامرز قراملکی احد، روش‌شناسی مطالعات دینی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، 1387، چهارم، ص28.
(5)نکونام جعفر، روش تحقیق کتابخانه ای با تأکید بر علوم اسلامی، انتشارت اشراق دانشگاه قم، چ 1، 1379، ص 3.
(6)همان منبع، ص 4-5.
(7)دهخدا، همان مشخصات، ج 4، ص سریال6394 تا 6395.
(8)علاوه بر آیات ذکر شده برای مطالعه بیشتر ر ک به: نحل، آیات 125 و 35 و 82؛ رعد، آیه 40؛ مائده، آیات 92 و 99؛ آل عمران، آیه 20؛ نور، آیه 54؛ یس، آیه 17؛ عنکبوت، آیه 17؛ شوری، آیه 48؛ تغابن، آیه 12؛ اعراف، آیه 68؛ نوح، آیه 5 و ... .
(9)احزاب، آیه 39.
(10)مائده، آیه 67.
(11)نساء، آیه 165.
(12)کلینی، محمّدبن یعقوب، اصول کافی، دارالکتب الإسلامیه، تهران، 1365، چهارم، ج1، ص34.
(13)جمعه، آیه2.
(14)کلینی محمّدبن یعقوب، همان مشخصات، ص26؛ مجلسی، محمّد باقر، بحارالأنوار، مؤسّسة الوفاء، بیروت، 1404ق. ج 75، ص 269.
نویسنده: حسین اسلامپورکریمی
نظر شما