مسجد قبا؛ نخستین پایگاه عبادی در اسلام

خبرگزاری شبستان: مسجد قبا نخستین پایگاه عبادی در اسلام است که پیامبر اکرم (ص) آن را در مدینه بنا کرد. این مکان جزو اولین مساجدی است که به همت پیامبر (ص ) و یاران حضرت طراحی و ساخته شد و مقری برای حکومت، پایگاهی برای حضور مسلمانان به ویژه دعوت به اسلام و آموزش احکام اسلامی و آیات قرآنی محسوب می شد. این مسجد مکانی بدون آلایش و با سادگی تمام اما با کارکردهای بسیار اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، قضایی و حکومتی برای اشاعه فرهنگ دینی و پایگاه وحدت و همدلی برای مسلمانان به شمار می رفت.
منطقه قبا در فاصله شش کیلومترى جنوب مسجد النبى قرار دارد و از نقاط خوش آب و هوا و از جمله مناطق زراعى و پر آب اطراف مدینه به شمار مى‏آید.به همین دلیل نخلستان هاى زیادى در قبا وجود داشته و دارد. این منطقه به دلیل واقع شدن در جنوب شهر، اولین محلى بود که از رسول خدا(ص) استقبال کرد. آن حضرت پس از رسیدن به قبا، چند روزى را در آنجا بسر بردند تا آن که امیر مؤمنان، على(ع) برخى دیگر از اعضاى خانواده‏اش به ایشان پیوستند، آنگاه همگى راهى یثرب شدند.
ساخت مسجد قبا
توقف رسول اکرم (ص) در دهکده قبا 15 روز به درازا کشید و رسول خدا (ص) دراین مدت تصمیم گرفت برای فعالیت های عبادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مسلمانان پایگاهی برپا کند. بدین منظور مکان مسطح و وسیعی را که درکنار خانه کلثوم بن هدم بود و از آن برای خشک کردن خرما استفاده می شد، انتخاب کرد.
بدیهی است که برای ساختن مسجد باید نخست نقشه اش ترسیم می شد. به گفته طبرانی، رسول خدا به یارانش فرمود: نقشه این مسجد از سوی خداوند است و اینک شتر من مامور این کار است. کسی بر شتر سوار شود و او را حرکت دهد تا محدوده مسجد را مشخص سازد. ابوبکر برخاست و بر شتر نشست، ولی هرچه تلاش کرد شتر حرکت نکرد. به ناچار ابوبکر پیاده شد.
سپس عمر برخاست تا این ماموریت را انجام دهد، ولی تلاش او نیز بی ثمر بود و نتوانست شتر را حرکت دهد. در این هنگام، رسول خدا(ص) به حضرت علی فرمود: برخیز و بر شتر بنشین چون علی بر پشت شتر قرار گرفت، شتر راه افتاد، محدوده ای را دور زد و سپس به جای نخست خویش بازگشت. بدینسان محدوده مسجد قبا مشخص شد و رسول خدا(ص) قبله آن را به سمت بیت المقدس تعیین فرمود.
پیامبر برای ساخت این مسجد بسیار تلاش کرد. زنی به نام شموس بنت نعمان می گوید: هنگام ساخت مسجد قبا، پیامبر(ص) را می دیدم که سنگ های کوچک و بزرگ را بر می داشت تا آنجا که سنگینی سنگ ها پشت مبارکش را خم کرده، سپیدی خاک بر بدن مبارک ایشان نمایان بود (گاه) مردی از صحابه می آمد و می گفت: ای فرستاده خدا، پدر ومادرم فدایت باد! سنگ و خاک را به من واگذار تا به جای تو کار کنم. پیامبرمی فرمود: نه، تو نیز سنگ دیگری بردار. حضرت هماره در تلاش بود تا ساختمان مسجد پایان یافت.
در روزهایی که بنای خانه توحید ساخته می شد، عطر زمزمه های روح نواز صحابه، که بیانگر بینش الهی آنان و عشق خدایی شان بود، فضا را آکنده می ساخت و گاه رسول خدا(ص) نیز با آنان هم نوا می شد. عبدالله بن رواحه، با آهنگی دل نواز، می خواند: افلح من یعالج المساجد، آن که در پی ساختن و پرداختن مساجد است، رستگار است. پیامبر(ص) با همان آهنگ، آخرین قسمت شعرش را تکرار می کرد و می فرمود: مساجدا. سپس عبدالله ادامه می داد: و یقراء القران فیه قائما و قاعدا; آنکه پیوسته نشسته و ایستاده در مسجد قرآن می خواند. پیامبر می فرمود: و قاعدا آنگاهعبدالله می خواند: ولا یبیت اللیل عنه راقدا; وشب را نیز هماره بیدار بوده، به خواب نمی گذراند. پیامبر می فرمود: راقدا؛ بدین سان ساخت اولین بنای توحیدی در اسلام، که دارای سه ردیف ستون چوبی بود با تلاش مسلمانان به پایان رسید.
رابطه پیامبر با مسجد قبا
پیامبر(ص) پس از مدتی دهکده قبا را ترک کرد و به مدینه رفت ولی تا واپسین روزهای زندگی هرگز رابطه خود را با این مسجد قطع نکرد. هر شنبه پیاده یا سواره به طرف مسجد قبا به راه می افتاد و نماز را درآنجا می گزارد. طبق نقلی دیگر روزهای دوشنبه هر هفته در قبا نماز می خواند و نیز هر سال صبحگاه هفدهم ماه مبارک رمضان به مسجد قبا می شتافت.
فضیلت مسجد قبا
درباره جایگاه معنوی این مسجد همین بس که قرآن کریم آن را مسجدی که بر پایه تقوا بنا نهاده شده است، می خواند. (لمسجد اسس علی التقوی من اول یوم احق انتقوم فیه). همانا مسجدی که از اولین روز بر مبنای تقوا پایه گذاری شده است، شایسته تر است که تو در آن به نماز بایستی. بسیاری از مفسران، مراد این آیه را مسجد قبا دانسته اند; گروهی آن را مسجدالنبی(ص) می دانند و برخی هر دو مسجد را مصداق و مراد این آیه به شمار می آورند. امام صادق(ع) به معاویه بن عمار فرمود: از حضور در مشاهد خود داری مکن و یکی از اینمشاهد مسجد قبا است، زیرا این همان مسجدی است که از اولین روز بر پایهتقوا بنا نهاده شده است.
روایات متعددی از رسول اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) نقل شده است که خواندن دو رکعت نماز در مسجد قبا را با انجام دادن یک عمره برابر می داند. ابن شبه می گوید: رسول خدا(ص) فرمود: هرکس در خانه خویش وضو گیرد و با نیتی خالص به مسجد قبا بیاید و در آن دورکعت نماز گزارد، پاداش یک عمره دارد. امام صادق(ع) از رسول خدا نقل کرده است که فرمود: هر کس به مسجد من یعنی مسجد قبا درآید و در آن دو رکعت نماز بخواند با پاداش یک عمره بر می گردد.
عقبه بن خالد از امام صادق(ع) پرسید: می خواهم به مساجد اطراف مدینه بروم، از کدامین مسجد شروع کنم؟ امام صادق(ع) فرمود: از مسجد قبا آغاز کن و در آن بسیار نماز گزار; زیرا اولین مسجدی است که رسول خدا(ص) در این منطقه در آن نماز گزارد.
مکان های تاریخی مسجد قبا
در محل مسجد قبا سه مکان بسیار با اهمیت دیگر بوده است که متاسفانه به بهانه توسعه مسجد به دست حاکمان عربستان تخریب شده و از میان رفته است.
این مکان ها عبارتند از:
- چاه انگشتر
درمحل مسجد قبا چاهی بود که آب بسیار ناگوار و تلخی داشت. چون پیامبر اکرم به آن محل آمد، مسلمانان گفتند: آب این چاه بسیار ناگوار و تلخ است، لطف کنید و آب دهان خویش را در آن بیفکنید تا گوارا شود. پیامبر اکرم مقداریاز آن آب را در دهان خویش گرداند و دوباره به چاه باز گرداند آب چاه بسیارگوارا و شیرین شد و تا سالیانی پیش، کام زیارت کنندگان مسجد قبا را شیرین می ساخت. چون عثمان، در زمان خلافتش، خواست آب بنوشد، انگشتر رسول خدا که در دستش بود در چاه فرو افتاد برای به دست آوردن انگشتر همه آب چاه راتخلیه کردند ولی هر چه کوشیدند انگشتر پیدا نشد. از آن روز این چاه را«بئرالخاتم » (چاه انگشتر) نامیدند.
- مسجد فاطمه و علی(ع)
درکنار مسجد قبا دو جایگاه به نام های مسجد علی(ع) و مسجد فاطمه(ع) وجود داشت. گروهی این مکان ها را محل نماز آن بزرگواران، هنگام اقامت در قبا می دانند. متاسفانه توسعه های اخیر به از میان رفتن این مکان ها انجامیده است. مسجد قبا در طول تاریخ چندین بار توسعه یافت. ابتدا عثمان این کار را انجام داد. پس از وی عمر بن عبدالعزیز و دیگر زمامداران در این مسیر گام برداشتند تا آنکه ساختمان بسیار زیبای کنونی به وسیله حاکمان سعودی توسعه یافت. به امید بازگشت به جایگاه اساسی و اصلی مساجد و آبادانی معنوی و مادی این پایگاه های توحید و وحدت.
رسول اکرم هنگام اقامت در مدینه، مسافت 6 کیلومتری میان مسجد النبی و مسجد قبا را در روزهای شنبه و دوشنبه،‌ پیاده و سواره طی می کردند تا نشانگر تاکید ایشان بر اهمیت این مسجد باشد،‌ ایشان می فرمود: به جا آوردن دو رکعت نماز در مسجد قبا پاداش یک عمره را دارد. ائمه معصومین نیز بارها پیروان خود را به پیروی از این سنت رسول خدا ص سفارش می کردند، ‌امام صادق(ع) می فرمود: زیارت مساجد را با رفتن به مسجد قبا آغاز کن و در آن زیاد نماز بجای آورد! این مسجد اولین مسجد در اطراف مدینه است که پیامبر صلی الله علیه وآله در آن نماز گزارده است.
اولین تغییرات مسجد در مسجد قبا نخستین بار در زمان عثمان بن عفان مرمت شد و گسترش یافت، در زمان عمر بن عبدالعزیز این مکان کاملا بازسازی شد و برای آن رواقهایی ساخته شد،‌ این مکان بار دیگر به دست جواد اصفهانی،یکی از وزرای حکام موصل،در سال 555 قمری باز سازی شد. در این مدت این مکان مقدس بارها تعمیر،‌ بازسازی و توسعه یافت،‌ در سال 1388 قمری ملک فیصل رواق های آن را در جهت‏شرقی مسجد توسعه داد. این مکان یکی از مهمترین و زیباترین مساجدی این شهر است که در محدوده فعلی مدینه قرار دارد، بنای جدید این مکان در سال 1406 بازسازی شد. خطوط اسلامی این مسجد اثر هنرمند مسلمان ترکیه ای حسن جبلی است.
اکنون زائران زیارت مساجد مدینه را از این مکان آغاز می کنند تا یادآور اولین مسجدی باشند که رسول خدا در آن اقامه نماز کرد، باشند.

مفسران گفته اند که دو آیه 108 و 109 سوره توبه درشان این مسجد نازل شده است - تا این مسجد به نام مسجد التقوی نیز شناخته شود- آنچنان که آیات 191 تا 195 سوره آل عمران در شان امیرمومنان و همراهان او هنگام ورود به قریه قبا به پیامبر اسلام ص نازل شد تا اوصاف متقان در هنگام ورود به مسجد تقوی بیان شود.
هم اکنون مساحت تقریبی مسجد و بناهای جانبی مربوط به آن به 13 هزار و 500 متر مربع رسیده و به شکل زیبایی ساخته شده است که جای 20 هزار نمازگزار را دارد و چهار مناره که هر کدام 47 متر طول دارد.
پایان پیام/