ضریحی برای تمامی فصول

خبرگزاری شبستان: کاروان ضریح امام حسین(ع) دیروز از مرز گذشت تا پس از بدرقه شگفت انگیز عاشقان شهید کربلا در ایران با استقبال شگفت انگیز عاشقان او در عراق روبرو شود.

یکسال و اندی از رسانه ای شدن ساخت ضریح جدید امام حسین(ع) با رونمایی از طرح استاد فرشچیان در کاخ موزه سعداباد می گذرد.
اردیبهشت سال گذشته بود که استاد محمود فرشچیان در حاشیه رونمایی از طرح ضریح به خبرنگار شبستان گفت: هر ضریحی جای خود را داشته و برای آن زحمت زیادی کشیده شده است. هنرمند و طراح آن نیز عشق و احساس خود را نشان داده است. اما این ضریح با تمام ضریح هایی که تا به حال برای اماکن متبرکه ساخته شده، به کلی متفاوت است.

فرشچیان در آن مراسم به شیعیان جهان قول داد پس از پایان ساخت ضریح امام حسین (ع)، یکی از شاهکارها و بدایع هنر ایرانی را به نظاره بنشینند، و گفت: پیامبر اکرم و ائمه اطهار نیازی به طلاو نقره ندارند. آن بزرگواران در طول زندگی خود از همه تعینات دنیا گذشته اند و این ما هستیم که با این فعالیت ها، ارادت و ستایش خود را نسبت به خداوند ابراز می کنیم.

آن روز فرارسید و حالا ضریح جدید حرم امام حسین(ع) از مرز نیز گذشته تا در جوار قبر شهید کربلا آرام بگیرد.

ساخت ضریح؛ مجری: مردم/ ناظر: علما
اما داستان شورانگیز طراحی ضریح جدید امام حسین(ع) از کجا آغاز شد؟ حجت الاسلام تکیه ای سخنگوی هیئت امنای ساخت ضریح، خاطرات خود را چنین یادآوری می کند: "این اتفاق مبارک، ریشه جالبی دارد. آقای دانش از دلباختگان اهل بیت به افراد فعال در چراغانی نیمه شعبان گفت: "شما که خیابان های قم را اینطور نورباران می کنید، ای کاش میرفتید کنار قبر مطهر عسکریین و در زادگاه حضرت مهدی چراغانی می گردید" این باعث شد عده ای از بروبچه های محله چهارمردان، به سرپرستی آقای دانش بروند سامرا. رفتند ولی به دلیل مسائل امنیتی و کم لطفی مجاورین سامرا اجازه فعالیت ندادند.

از همانجا رشته ارتباط آقای دانش با عتبات عالیات برقرار شد. بعد آقای دانش بتدریج به نیازهای اعتاب مقدسه اشراف پیدا کرد و در این رفت و آمدها، به هر کاری که نیاز بود دست می زد برای یکجا سنگ تهیه می کرد برای یکجا دنبال لوستر بود، یکجا دنبال جذب طلا بود جای دیگری معماری و همینطور خودش بصورت خودجوش کار می کرد تا اینکه متوجه شد ضریح مطهر امام حسین سلام الله علیه نیاز به تعویض دارد.

جلسه ای چهار نفره تشکیل شد و ایشان پیشنهاداتش را مطرح کرد که نیازهای فزاینده ای وجود دارد اما چند گل سرسبد وجود دارد، یکی اش ضریح مطهر امام حسین است که لازم التعویض است و از همین جا استارت این جریان سال 84 خورد."

از تصمیم بزرگ یک گروه کوچک،‌ تا تشکیل هیئت امنا و رایزنی با مراجع به خصوص آیت الله سیستانی و رهبر معظم برای محول شدن مسئولیت ساخت ضریح به این گروه تا انتخاب طرح استاد فرشچیان دو سالی طول می کشد، اما مساله اصلی تامین هزینه هاست. هزینه هایی که قطعاً کم نخواهد بود. تکیه ای اما می گوید: "هیچ پول عمده ای وجود نداشته است. مراجع تقلید فرمودند بگذارید دست همه متبرک شود و برای دریافت پول پیش کسی نروید، اما حساب بگذارید محترمانه هرکه میخواهد به حساب بریزد. گفتند که شان امام حسین را در جمع آوری پایین نیاورید. اینکه طلاهای دریافتی از متبرعین ذوب و استحصال شد و در ضریح مطهر استفاده گردید، پیشنهاد حضرت آیت الله جوادی آملی بود که قطعه طلایی دادند و این درخواست را فرمودند و به تصویب رسید و اجرا شد.

بعد از آماده شدن ضریح به حضرت آیت الله جوادی عرض شد که ضریح آمده است، اگر مایل باشید ببینید، دو بار فرمودند: "با سر می آییم" وقتی خدمت حضرت آیت الله صافی رسیدیم دعوت کردیم خیلی اظهار خشنودی کردند فرمودند "بله انقلاب اسلامی و این فضای دینی باعث شده که این همه کار اعتاب مقدسه به ایران واگذار شود و ایرانیان موفق شوند". حضرت آیت الله صافی فرمودند، دلم میخواهد بیایم آنجا دست عوامل را ببوسم و از آنها بخواهم مرا در ذره ای از ثواب خود شریک کنند.

مجموعا این 118 کیلو و 650 گرم طلا صرف ضریح شده و تماما طلاهایی که دلدادگان اباعبدالله داده بودند که به قیمت روز پرده برداری معادل 7میلیارد تومان بود. ما حتی یک مثقال طلا نخریدیم، با این که با بانک مرکزی رایزنی کرده بودیم و درخواست خرید کرده بودیم، اما دیدیم دارد سیل طلا می آید."

بی مزد بود و منت هرخدمتی که کردیم/ یا رب مباد کس را مخدوم بی عنایت
اما شایعاتی درباره هزینه هنگفت طراحی ضریح از سوی استاد فرشچیان،‌ موضوع دیگر روزهای پس از رونمایی ضریح بود که محمود پارچه باف، مسئول کارگاه ساخت ضریح در گفتگوبا خبرنگار شبستان قم بدان پاسخ داد. وی گفت: همه شایعه ها و نسبت هایی که در خصوص اختلافات مالی مابین استاد فرشچیان و هیئت امنای ساخت ضریح وجود دارد کذب است.

پارچه باف تاکید کرد: از ابتدای همکاری استاد فرشچیان با هیئت امنای ساخت ضریح امام حسین(ع) تا پایان کار، حتی به صورت شوخی هم بحثی در مورد حق الزحمه ایشان صورت نگرفت. استاد فرشچیان علی رغم نظر هیئت امناء ساخت ضریح مطهر سیدالشهداء(ع)، همه هزینه های رفت و آمد به قم و اسکان و اقامتشان در این شهر را خودشان متقبل شده و حتی مبالغ قابل توجهی را به صندوق کمک های مردمی ساخت ضریح مطهر واریز کردند.

استاد محمود فرشچیان روزانه 14 ساعت وقت صرف طراحی و کارهای هنری ضریح حضرت مطهر اباعبدالله‌الحسین(ع) می کرد و اگر ساخت و طراحی با مشکلی مواجه می ‌شد در کمترین زمان از امریکا به ایران و به قم آمده و مشکل را برطرف می‌کرد.

مسئول کارگاه ساخت ضریح امام حسین(ع) نیز درباره تامین همه هزینه ها از کمک های مردمی یادآور شد: از وجوه تمایز ضریح جدید حضرت سیدالشهداء (ع) با دیگر ضریح ها این است که ضریح های پیشین توسط پادشاهان و سلاطین هدیه شده بودند ولی در ساخت این ضریح عده زیادی از شیعیان و علاقه مندان به اهل بیت (ع) از همه نقاط جهان شریک شدند؛ به عنوان شاخص می توان به پیرزنی اشاره کرد که حاصل دست رنج یک سال بافتن گونی که مبلغ 46 هزار و 500 تومان بود را به محل کارگاه آورد و هدیه کرد.

هنر در فضاهای مذهبی؛ آری یا نه!؟
طراحی ضریح جدید امام حسین(ع) باردیگر باب گفتگو پیرامون موضوعاتی چون بکارگیری هنر در بقاع متبرکه و به طور عام معماری و نگرش اسلام به این مقوله را در میان علاقمندان گشود. بهره گیری از هنرهای متنوع، همچنین کاربرد طلا و فلزات زینتی دیگر در طراحی معماری فضاهای مذهبی، موضوعی است که محمل شبهات بسیاری شده است.

استاد فرشچیان در نخستین گام از نمایش طرح ضریح امام حسین(ع) درباره ویژگی های طراحانه آن گفته بود: جزبه جز این ضریح هنر اصیل ایرانی ست؛ بدون اینکه از هنر دیگری وام گرفته باشد. من مفتخرم که این ضریح متبرک به دست من طراحی شد.

بعد از اتمام کار ضریح نیز، آیت الله صافی با مشاهده آن چند بار فرمودند این نشانی از جمال امام زمان است، این جمال اباعبدالله است. این انعکاس آن بزرگواران است. خیلی تعابیر زیبا و بلندی داشتند. آیت الله مکارم هم فرمودند، مشخص است که نه کم نظیر، بی نظیر است.
 

اما برای پاسخ به این شبهات می بایست علاوه بر نگرش فقهی و حدیثی، حضور پررنگ هنر ایران اسلامی را به طور کلی مورد بررسی قرار داد.

دکتر شهرام پازوکی، استاد دانشگاه و پژوهشگر، با اشاره به دونگرش کلی به هنر و معماری ایران اسلامی می گوید: در دوران معاصر، به معماری اسلامی یا معماری ایرانی دو گونه نگاه شده است. نگاه اول، نگاه مورخان تاریخ هنر است که بیشترین کتاب‌ها و منابع مرتبط نیز توسط این عده نوشته شده است. از قرن نوزدهم، مباحث هنری بیشتر در قالب تاریخ هنر مطرح شده و این از علائم غفلت از حقیقت هنر است.

هرچند تاریخ‌نویسی هنر محاسن زیادی دارد، مهمترین مشکل آن در این است که ما را با مجموعه‌ای از متفرقات و اجزاء روبه‌رو می‌کند که هرگز نمی‌توانیم آن‌ها را با هم را جمع ببندیم. از آن جا که تاریخ هنر توجهی به مبادی و مبانی هنر ندارد، در نهایت این طور تصور می شود که هنر مجموعه متفرقاتی را به دست داده که از هیچ کلیتی در تفکر حکایت نمی کنند.

از ویژگی های این نوع تفکر تاریخی این که همه چیز را تحت تاثیر عوامل اجتماعی یا سیاسی و عاری از مبانی حکمی و متافیزیکی‌ می داند. معمولاً مورخان تاریخ هنر به عناوین "هنراسلامی" یا "هنر ایرانی" نیز معتقد نیستند چراکه وقتی از این الفاظ استفاده می کنیم، برای اسلام یا ایران هویت و کلیت قائل شده ایم و این با نگرش پوزیتیویستی حاکم برعلوم و تاریخ نویسی معاصر در تضاد است.

بنابراین به‌رغم تمام تحقیقات ارزنده در زمینه‌ی تاریخ هنر، مورخان، قائل به هویت و مبانی پشت پرده در آثار معماری نیستند تا از این طریق بتوان به طور مثال به نسبت میان عالی قاپو و مسجد شیخ لطف الله پی برد. و اگر کسی به روح و کلیت در پس پرده‌ معماری اسلامی قائل نباشد و تنها به حکم ظاهر قضاوت کند، موفقیتی در رمزگشایی از این معماری نخواهد یافت.

این تاریخ نویسان هنر، در معرفی معماری اسلامی‌ ـ آن جا که به فهم آن نائل نیامده اند-، از اصطلاح "تزیین" استفاده کرده‌اند؛ و تزئین هم معمولا امری است فرعی که ارزش بررسی ندارد. اما در مقابل این نگرش، یکی از اساتید فلسفه اهل روسیه، مقاله ای پیرامون نسبت میان "حیرت" در تفکر ابن عربی و تزیین و خط نگاری در معماری اسلامی نوشته و در آن نشان می دهد که خطوط به کار رفته در این معماری با مفهوم حیرت در "فتوحات مکیه" تناسب دارد. این نتیجه گیری حاکی از تفکر فلسفی کل نگر در شناخت معماری ماست. در حقیقت در این تلقی، نسبتی باطنی میان اجزاء این معماری وجود دارد که وقتی اجزاء را به طور متفرق و جدا از هم بررسی کنیم، نمی توان بدان دست یافت.

برای روشن تر شدن موضوع می توان به مفهوم تزیین اشاره کرد. در قرآن تعبیری با عنوان "زخرف" داریم که معنای ظاهری آن زیورآلات است که منع شده است اما اگر کسی به مفهوم آن توجه کند به معنای "تغییر و تحریف واقعیت" است، یعنی حقیقتی را بد نشان دادن. توجه به مباحث نسبت میان ظاهر و باطن در عرفان اسلامی روشن می کند که اگر ظاهر نتواند باطن را نمایش دهد و صورت حکایت از معنا نکند، حقیقت اثر هنری از بین می رود. به هر حال اثر هنری با صورت سر و کار دارد اما این صورت باید در تناسب با معنا باشد. نمی توان با صرف گفتن "لااله الاالله" یک اثر هنری اسلامی ساخت. باید صورت متناسب "لااله الاالله" را یافت. ممکن است صورت متناسب اش را مثلا در بیتی از حافظ بیابیم، بدون این‌که اشاره‌ای مستقیم به لفظ داشته باشد.

بنابراین زخرف در قرآن به معنای نمایش یک حقیقت درصورتی نامتناسب با باطن آن است و از این جاست که اهمیت رابطه صورت و معنا در معماری و به خصوص در هنر اسلامی روشن می شود.

در حین جنگ بوسنی و هرزگوئین، بسیاری از مساجد این کشور ویران شد و پس از جنگ تعدادی از کشورهای اسلامی، از جمله عربستان، بازسازی این مساجد را برعهده گرفتند. مساجد بوسنی به دلیل قرارگیری در منطقه بالکان سبک عثمانی داشتند.

وهابیون عربستان معتقد بودند که این مساجد به دلیل داشتن تزیین، اسلامی نیست؛ از این رو بخش عظیمی از مساجد قدیمی بوسنی را که در جنگ آسیب دیده بود به طور کامل تخریب کردند. اعتقاد آن ها بر این بود که مسجد صرفاً نقش کارکردی دارد و نباید شأن هنری در آن لحاظ شود که در این صورت خلاف اسلام است.

نتیجه‌ همین نگرش کارکردی، اکنون در اطراف مسجدالحرام، به استقرار آسمان‌خراش‌هایی منجر شده که فضای معنوی خانه را از بین برده‌اند. باید توجه داشت که این تفکر به زعم آن ها دینی است و ما از وهابیون متشرع تر و ظاهرپرست تر نداریم، ولی با هنر این گونه برخورد می کند.
 

 پازوکی در پایان تاکید می کند: این همان تفکری است که اگر کسی دینی بنامد متوجه این نکته نیست که بعدی صرفاً ظاهری از دین را مورد نظر قرار داده است.
 

محمد پورعلم

 پایان پیام/