سینمای ایران و عاشورای حسینی؛ راه طی شده و کمبودهای پیش رو

خبرگزاری شبستان:قیام امام حسین(ع) در سال 61 هجری به عنوان مهمترین انقلاب تاریخ بشریت، زنده ترین و پویاترین منبع برای خلق آثار دراماتیک، حماسی و تراژیک است. به خصوص این که برای همه ما ثابت شده که امام حسین(ع) حقیقتاً یک خورشید هدایتگر است و راه و قیام او سفینه ای نجات بخش می باشد. توجه و تعمق درباره وقایع سال های پس از انقلاب، از جمله هنگامه های مهمی چون مبارزه با رژیم ستمشاهی، رویارویی با ضد انقلاب، جنگ تحمیلی و فتنه سال 88 کافی است که دریابیم جامعه ما تاچه حد به فرهنگ عاشورایی مدیون است. این اهمیت تا آنجاست که حتی فرانسیس فوکویاما، نظریه پرداز برجسته آمریکایی، از شهادت طلبی که ریشه در عاشورا دارد به عنوان یکی از عوامل فناناپذیر شدن شیعیان نام می برد و به دولت های غربی پیشنهاد می دهد که برای شکست تشیع باید «رفاه طلبی» جایگزین شهادت طلبی شود؛ همان کاری که امروز، یکی از محورهای اصلی جنگ نرم غرب شناخته می شود.
 

به همین دلیل یکی از رسالت های هنرمندان و همچنین دستگاه های رسانه ای کشورمان به خصوص سینما و تلویزیون پرداختن به حماسه امام حسین(ع) و یارانش است. این در حالی است که بررسی تولیدات سینمایی ایران گویای آن است که موضوع عاشورا و مفاهیم برآمده از آن هیچگاه به عنوان یک اولویت و دغدغه همیشگی نزد سینماگران ما مطرح نبوده است. در سینمای ایران با این که هرساله ده ها فیلم تولید می شود، تعداد انگشت شمار آثاری یافت می شود که این موضوع را ترسیم کرده باشند که در آن میان نیز تعداد آثاری که در شأن فرهنگ عاشورا باشند، بسیار نادر است.
 

حتی در عرصه مستندسازی نیز حق مطلب درباره عاشورا بیان نشده است. تک ستاره این میدان، سید شهیدان اهل قلم است که در برخی آثار خود اشاراتی به قیام عاشورا کرد. به خصوص در مستند «شب عاشورایی» که در آن پیوند معنایی بی نظیری میان قیام امام حسین(ع) و جهاد رزمندگان در دفاع مقدس نمایانده شده است.
 

در عرصه سینمای داستانی به دو شکل به موضوع عاشورا پرداخته شده است. یک شیوه؛ بازآفرینی بخش هایی از متن یا حواشی قیام حسینی بوده که تنها دو اثر شاخص قابل شناسایی است. یکی فیلم «سفیر» به کارگردانی «فریبرز صالح » است که به روایت یکی از فرستادگان امام حسین(ع) به نام «قیس بن مسهر» می پردازد. این فیلم در زمان خودش اثر شاخصی بود و تحلیلی از فضای اجتماعی کوفه در سال 61 هجری در قالب یک فیلم ارائه داد.
 

«سفیر» با بازی فرامرز قریبیان، زنده‌یاد عزت‌الله مقبلی، جلال پیشواییان، کاظم افرندنیا، زنده‌یاد محمد تقی کهنمویی، کیومرث ملک‌مطیعی، سامی تحصنی، حسین خانی‌بیک، احمد بهروزی، محسن اصلانی و زنده‌یاد منوچهر حامدی در 94 دقیقه روایت "قیس‌ابن مسهر"، نماینده امام حسین (ع) است که با نامه‌ای برای "سلیمان خزاعی" به‌طرف کوفه می‌رود و در راه به‌دست راهداران "ابن‌زیاد"، والی کوفه دستگیر و به‌ زندان افکنده می‌شود. "قیس" پیش از دستگیری نامه را از بین می‌برد و در زندان زندانیان را بر ضد زندانبان‌ها می‌شوراند. حسین ابن نمیر، فرمانده راهداران، قیس را به زندان ابن زیاد در کوفه منتقل می‌کند. ابن زیاد به پیشنهاد مشاورش، خالد از قیس می‌خواهد که در مسجد سخنرانی کند و به دروغ به مردم بگوید که امام قصد بیعت با یزید را دارد. قیس می‌پذیرد، اما در روز موعود علیه یزید سخنرانی می‌کند. ابن زیاد، که به خشم آمده هم پس از سرکوب مردم، قیس را از بالای برج ارک به پایین انداخته و او را به شهادت می‌رساند.

این فیلم در سال 61 در سینماهای ایران اکران شد و عنوان پرفروش‌ترین فیلم سال را بدست آورد و بعد از آن نیز در سینماهای لبنان به نمایش درآمد که در آنجا نیز فروش بالایی داشت.

فیلم «روز واقعه» به کارگردانی «شهرام اسدی» هم روایت یک جوان نصرانی تازه مسلمان به نام عبدالله است که ندای «کیست مرا یاری کند» امام حسین(ع) را می شنود و به یاری امام(ع) می شتابد. البته این فیلم بیش از حد به حواشی می پردازد و از اصل و متن عاشورا دور است. به جز این دو فیلم، نمی توان اثر دیگری را نام برد که به وقایع اصلی یا حاشیه ای محرم سال 61 هجری پرداخته باشد.
 

البته پرداختن به این موضوع عظیم و سهمگین بسیار دشوار است. از موانع سخت افزاری و مادی برای بازسازی تصویری قیام عاشورا که بگذریم، حرمت و جایگاه والای این رستاخیز هم به قاب کوچک فیلمسازان اجازه نمی دهد که بی گدار به سمت آن بیایند. سینما با وجود این که از قابلیت های فراوانی برخوردار است، اما محدودیت هایی هم برای ترسیم بعضی موضوعات دارد که این به معنای ناممکن بودن نمایش متن واقعه کربلا نیست، اما سه ویژگی برای چنین کار بزرگی لازم است که اگر حتی یکی از آنها ناقص باشد، به فیلم لطمه می زند. یکی از این ویژگی ها، باور عمیق و مستحکم به عاشوراست. بدون شک فیلمساز یا فیلمنامه نویسی که از عمق جان به این حماسه بزرگ عقیده ندارد، نمی تواند در این باره فیلم بسازد. تنها کسی از پس این اقدام بر می آید که وجودش در مفاهیم عاشورایی استحاله شده باشد. ویژگی دوم این است که، فیلمساز باید از ابعاد گوناگون موضوع آگاهی داشته باشد. یعنی بداند که فلسفه عاشورا چیست و هدف و پیامدهای آن چه بوده است. کارگردانی که روی به ساخت فیلم درباره عاشورا می آورد، باید شخصیت های موثر در این حادثه تاریخی را به خوبی بشناسد و به طور کلی نسبت به تمام فراز و نشیب های آن شناخت داشته باشد. ویژگی سوم، برخورداری از توانایی فنی لازم برای ترسیم سالم و واقع گرایانه حماسه عاشوراست. به عبارتی بهتر، برای پرداختن به این موضوع تعهد و تخصص باید در حد اعلا در یک هنرمند جمع باشد. به ندرت می توان سینماگری را یافت که هر سه شاخصه فوق را با هم داشته باشند.
 

به همین دلیل، فیلمسازانی هم که به مفاهیم عاشورایی علاقه مندند، به جای ورود مستقیم به این موضوع، سعی کرده اند که با الهام از این مفاهیم، روایت هایی را به نمایش درآورند. هرچند مرور تاریخ سینمای ایران نیز نشان می دهد که این کار هم کمتر انجام گرفته است.
 

معدود فیلمسازانی کوشیده اند تا با بهره و الهام از حوادث و معانی بلند عاشورایی داستان هایی امروزین را به تصویر بکشند. از معدود این تلاش ها می توان به فیلم «شب دهم» به کارگردانی جمال شورجه اشاره کرد که در آن مبارزات انقلابی مردم ایران در برابر شاه و همچنین دفاع از کشورمان در مقابل مهاجم بیگانه در هشت سال دفاع مقدس، با فرهنگ عاشورایی جاری در مردم، تطبیق داده شد. مرحوم «رسول ملاقلی پور» هم در فیلم «پرواز در شب» با الگوگیری از تراژدی مجاهدت حضرت عباس(ع) برای رساندن آب به لشکر امام حسین(ع) تلاش و ازخودگذشتگی یک رزمنده برای نجات همرزمانش از تشنگی را به نمایش درآورد.
 

از دیگر تلاش ها برای ساخت فیلم با الهام از مفاهیم عاشورایی می توان به فیلم هایی چون «سینه سرخ» و «مصائب دوشیزه» اشاره کرد. هر دو فیلم دارای موضوع مشترکی هستند و نوعی پلورالیسم دینی در آنها وجود دارد، چون در هر دوی آنها، عشق مسلمانان و شیعیان به امام حسین (ع) با اعتقادات مسیحیان به حضرت عیسی(ع) مقایسه شده است. همچنین ابوالقاسم طالبی نیز در فیلم «دست های خالی» اشاراتی کوتاه و جزئی به مفاهیم عاشورایی داشت.
 

خوشبختانه در سال های اخیر، گرایش به تولید فیلم با الهام از فرهنگ عاشورایی در سینمای ایران پر رنگ تر شده است. به طوری که چند فیلم با مضمونی عاشورایی درحال تولید هستند و یا تولید شده و هنوز نمایش داده نشده اند. فیلم «عصر روز دهم» به کارگردانی «مجتبی راعی» با چنین مضمونی ساخته شد و اکران موفقی هم داشت.
 

احمدرضا درویش نیز خطر کرده و در حال خلق فیلمی درباره متن واقعه عاشوراست. این فیلم «رستاخیز» نام دارد وبه زودی آماده نمایش می شود. فیلمِ «رستاخیز» مستقیما به قیام امام حسین(ع) می پردازد و به عنوان فیلم تاریخی، مذهبی و حماسیِ سینمای ایران از مقطعِ تاریخی مرگ معاویه تا شهادت امام حسین(ع) در روز عاشورا را روایت می‌کند.

فیلمبرداری این فیلم که از 16 بهمن 1388 همزمان با اربعین حسینی در شهرستان بم آغاز شده بود، پس از پشت سر گذاشتن بیش از 250 جلسه فیلمبرداری در شهرها و مناطقی چون بم، کلوت‌های شهدادِ کرمان، شاهرود، اصفهان، کاشان، فومن، شهرکِ پرندِ تهران و شهرکِ سینمایی دفاع مقدس در 14 شهریور 1390 به اتمام رسید.

فیلم «رستاخیز» به سه زبان و با سه نامِ متفاوت به نمایش درخواهد آمد؛ زبان اصلی «رستاخیز» فارسی خواهد بود و به زبان‌های عربی و انگلیسی دوبله و اکران خواهد شد. علاوه بر «رستاخیز» که نام فارسی فیلم است، «یوم الحریه» (روز آزادی) نام عربی فیلم و "He who said no" (آن که گفت نه) نام انگلیسی فیلم خواهد بود.
 

در «رستاخیز» که آخرین مراحل آماده سازی را طی می کند بازیگران ذیل به ایفای نقش می پردازند.

آرش آصفی ، پوریا پورسرخ ، حسن پورشیرازی ، فرهاد قائمیان ، بابک حمیدیان ، بهادر زمانی ، یاور احمدی فر ، انوشیروان ارجمند ، انوش معظمی ، کوروش زارعی ، محمود محکمی ، سعید علیپور ، امیر مولوی ، علی جاویدفر ، میرطاهر مظلومی ، حمید جدیدی ، قادر پزشکی، محمدرضا حق‌گو ، علی عباسی ، تورج فرامرزیان ، بابک والی ، رضا اکبری ارطه ، ابراهیم سلطانی ، خلیل الله خواجه نظام ، پژمان جعفری سمرقندی و ...

مهمان: پرویز پورحسینی ، شقایق فراهانی ، مهتاب کرامتی ، لیلا بلوکات ، زهره حمیدی ، سروش گودرزی و سیدجواد یحیوی.

عرب : جمال سلیمان ، طلحت حمدی ، رضوان عقیلی و فواز سرور از سوریه، داوود حسین از کویت، جواد الشکرچی از عراق،فادی ابراهیم از لبنان.

شاخص های سینمای عاشورایی در کلام رهبری
 

با توجه به اهمیت تولید فیلم درباره مفاهیم عاشورایی و بازتولید این مفاهیم در داستان های امروزی، می توان شاخص ها و معیارهای موضوعی را کشف و تبیین کرد. گرچه نمی توان در عرصه فرهنگ و هنر به طور دقیق خط کشی و مرزبندی کرد، اما به هر حال، امکان طرح شاخص ها و مضامینی وجود دارد. یکی از منابع کامل و جامع برای استخراج شاخص های هنر عاشورایی، بیانات مقام معظم رهبری در این باره است. چرا که ایشان علاوه بر برخورداری از جایگاه فقاهت، از کارکرد هنر در جامعه به خوبی آگاه هستند. یکی از این شاخصه ها، همراهی هنر عاشورایی با مقتضیات زمانه است. البته این یک ویژگی عام برای هنر دینی است. حضرت آیت الله العظمی خامنه ای در این باره می فرمایند: «در هر زمانی، هنر مبلغ دین این است که، مخاطب را با آنچه نیاز اوست، آشنا کند. بنابراین نیاز زمانه را باید شناخت.» (بیانات در 23/1/78)
 

در بخش دیگری از بیانات رهبر انقلاب که در تاریخ دوم مهرماه سال 64 ایراد شده است می خوانیم که: «این جمله ای است که از رسول اکرم(ص) نقل شده است که فرمودند: «ان الحسین مصباح الهدی و سفینه النجاه ؛ یعنی حسین چراغ هدایت و کشتی نجات است» مال همه زمان هاست؛ منتها در بعضی از زمان ها یک ظهور و تجلی بیشتری پیدا می کند... امروز هم بی شک از همان زمان هاست. امروز سفینه نجات بودن حسین بن علی(ع) از صد سال پیش و پانصد سال پیش بیشتر است. امروز که می گویم یعنی عصر نهضت و انقلاب.»
 

اما مهمترین مقتضیات زمانه که هنر عاشورایی باید به آنها بپردازد چیست؟ رهبر فرزانه انقلاب در این باره نیز فرموده اند: «همه مفاهیمی که امروز نظام اسلامی دنبال آنهاست : عدالت، مبارزه با فساد، مبارزه با استکبار جهانی، مبارزه با تبعیض، توجه به شایسته سالاری و شایسته گزینی- مفاهیم اساسی دینی ماست و همه اش حسینی است... آیا این ها با نوحه و گریه و ناله می سازد؟ البته که می سازد؛ چون همه این عناصر در آن حادثه وجود دارد.»(19/2/80)
 

به علاوه، مردمی بودن و تأثیرگذاری اثر هنری با مضمون عاشورایی، از دیگر شاخص هایی است که در خلق این آثار باید رعایت شود. در همین خصوص مقام معظم رهبری می فرمایند: «محرم فرصت حرف زدن با مردم است. مهم افکار عمومی است. مهم افکار جوانان است. مهم اراده و خواست و باور این توده عظیم مردمی است که در این کشور کارها را آنها انجام می دهند.»
(16/1/79)
 

در نهایت این که هرآنچه به عنوان هنر عاشورایی، هر فیلم و سریالی که با موضوع محرم یا امام حسین(ع) ساخته می شود باید دارای شاخص مهمی به نام بیدارگری باشد. چرا که بر مبنای دیدگاه رهبر فرزانه انقلاب؛ «محرم در نظر عارفان به محرم، در نظر کسانی که محرم را می شناسند، در حقیقت شاخص بیداری امت مسلمان بود ... محرم ماه بیداری و روشنگری است.»
(19/2/80)
 

بر این اساس، وظیفه سینما و تلویزیون در قبال عاشورا و فرهنگ حسینی فقط به چند فیلم با موضوع خاص محرم و کربلا، یا مناسک و آیین های مربوط به آن و یا به مناسبت دهه اول محرم هرسال محدود نمی شود. بلکه یک فیلم زمانی عاشورایی محسوب می شود که هدف و پیغامی هم راستا و هم داستان با ماجرای عاشورا و قیام اباعبدالله الحسین(ع) داشته باشد.
 

پایان پیام/