هنر کتاب آرایی ایرانی با آغاز پهلوی و ورود هنر جدید منقطع شد

به گزارش خبرنگار شبستان، مراسم رونمایی کتاب نفیس «رباعی های حکیم عمر خیام یونسکو» عصر دیروز، (جمعه 26 آبان) با حضور استاد عزت الله انتظامی، دکتر ضیاء موحد، حجت شکیبا، دکتر محمد رضا سعید آبادی، دبیر کل کمیسیون ملی یونسکو در ایران و جمعی از هنرمندان تجسمی برگزار شد.
سعیدآبادی، در ابتدای این مراسم با بیان اینکه متفکران می گویند شرق و غرب تنها در سه حوزه ادب، هنر و اخلاق یکدیگر را ملاقات خواهند کرد، گفت: شرق و غرب تنها در این سه حوزه می توانند یکجا بنشینند و با یکدیگر صحبت کنند، خوشبختانه ما در این سه حوزه مشاهیر بزرگی داریم که سعی می کنیم بیش از پیش به جهانیان بشناسانیم.
وی با اشاره به نامگذاری دهه 2013 تا 2022 به عنوان «دهه تقارب و نزدیکی فرهنگ‌ها» از سوی یونسکو، گفت: یکی از کارهای موثری که در این دهه می توانیم، انجام دهیم، چاپ آثار گرانسنگ بزرگانی چون خیام، حافظ و هزاران مشاهیر ایران زمین است که اتفاقا بیشترین حرفها را درباره تقارب فرهنگ ها زده اند. کمیسیون ملی یونسکو در ایران این دهه را با رونمایی از «کتاب نفیس رباعی های حکیم عمر خیام» شروع کرده است.
سعید آبادی در ادامه با بیان اینکه امروز بیشتر صحبت ها حول توجه به تنوع فرهنگی در عرصه جهانی است، گفت: در این تنوع فرهنگی اگر به دنبال معرفی رنگین کمان فرهنگی ایران در عرصه مشاع جهانی هستیم باید با اندیشه ورزی و عمل معطوف به هدف این رنگ ها و تصاویر جهانی برآمده از فرهنگ و تمدن ایرانی را با همت کسانی که دل در گرو آبادانی این کشور دارند، بیش از پیش جهانی سازیم.
وی انبوه سازی، تنوع، خصوصی سازی، تجاری شدن، بین المللی شدن را پنج روند عرصه فرهنگی در جهان امروز خواند و گفت: تجربه نشان داده که عرضه کالاهای متنوع فرهنگی در عرصه بین المللی کار دولت ها و سازمان ها نیست و اگر برنامه ای نداشته باشیم و خصوصی سازی صورت نگیرد، دیگر با کارهای حاشیه ای و کلیشه ای نمی توان در این امر موفق بود.
مجید فداییان، تذهیب کار و کتاب آرا و مدیر هنری رباعی های حکیم عمر خیام یونسکو، هنر کتاب آرایی را در ایران دارای پیشینه طولانی خواند و تصریح کرد: از نظر اغلب کارشناسان هنری خارجی، جای هیچ شبهه ای نیست که کتاب آرایی هنر دیرپایی در ایران است که به بهترین شکل انجام شده. این کار به نحوی با دقت صورت می گرفت که در هنرمندانی که کمتر داعیه هنر کتاب داشتند، اما کارشان را با هنرمندی و متناسب با شأن موضوع انجام دادند، نهادینه شده بود.
وی افزود: همیشه هنرمندان تذهیب کار و کتاب آرا، شأن و نجابت موضوع را مد نظر داشتند و متناسب با موضوع کار کردند. همین موضوع موجب شد که این نکته همیشه مورد تعریف هنرمندان نسل های متمادی قرار بگیرد.
به گفته فدائیان، این تسلسل و پیوستگی هنر صفحه آرایی، تذهیب، خوشنویسی تا دوره قاجار حفظ می شود و بویژه در قرن نهم و دهم که اوج هنر کتاب آرایی است، این هنرها از هم جدا نیستند.
وی گفت: در دوران قاجار نیز این تسلسل در کنارها کارگاه های درباری باقی می ماند، و حتی شکل و تناسب کتاب ها که امروز پایه صنعت نوین کاغذ به شمار می رود، به استانداردها نزدیک می شود به گونه ای که امروز نیز اصطلاحات قطع وزیری، سلطانی، رقعی و ... هنوز رایج است.
این هنرمند با بیان اینکه با تغییر سلسله قاجار به پهلوی هنر کتاب آرایی دچار انقطاع شد، تصریح کرد: در این دوران آشنایی با هنر جدید غربی و عدم توجه به هنرهای سنتی و به حاشیه رفتن آن، موجب پیدایش کتاب آرایی جدید شد که ما را دچار دچار بی هویتی و کم باوری ساخت. البته تا دهه 20 و 30 هنوز در نگاه هنرمندان خوشنویسی مثل عماد الکتاب، علی اکبر خان کاوه، زرین خط منظوری و ... ، همان شأن و نجابت گذشته را می توان دید، اما کم کم نوعی اروتیسم بی پایه وارد نقاشی ما می شود که هیچ ارتباطی با خوشنویسی و اندیشه هنرمندان بزرگی چون خیام و حافظ ندارد.
به گفته فدائیان، تا قبل از دوره پهلوی هنر کتاب آرایی مختص نخبگان ایرانی است، اما در این دوران که عوام باسواد می شوند این هنر بیشتر مورد توجه قرار می گیرد و نگاه عامیانه وارد نگارگری می شود.
وی با بیان اینکه پس از انقلاب نیز اروتیسم بی پایه وارد کتاب آرایی می شود، اظهار داشت: این حرکت که بی هویتی را به دنبال داشت، حرکتی ضد فرهنگی بود که متاسفانه منتقدان با سکوت خود به این بی هویتی کمک کردند و فضای مطمئنی برای ناشران که یکی از آنها انجمن خوشنویسان بود، بوجود آوردند.
این هنرمند با تاکید بر احیای سنت کتاب آرایی ایران، خاطرنشان کرد: برای این بازگشت باید نزاکت و سلسله مراتبی را که در گذشته وجود داشت، به کار ببندیم.
فدائیان، تناسب متن با آرایه را از ویژگی های کتاب نفیس خواند و گفت: تعریف ما از کتاب نفیس مانند رابطه نزدیک ظرف و مظروف است، امروز وظیفه مدیران هنری کشور، نزدیک کردن این ظرف و مظروف به هم است و برای این کار باید برنامه ریزی درستی داشت و تیمی کار کرد.
وی همچنین در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به ضعف کتاب آرایی در حوزه ادبیات، اذعان کرد: متاسفانه در ایران با این همه سنت جهانی شعر و ادب در جشنواره کتاب نفیس امسال شاهد یک کتاب ادبی نفیس نبودیم و یک کتاب آشپزی توانست رتبه برتر را کسب کند.
در ادامه این مراسم سائل لواسانی، شاعر که برای قرائت رباعی های خود پیشت میکروفن قرار گرفته بود، گفت: بهترین شاعران از قرآن الهام گرفته اند، از جمله حافظ سرآمد این شاعران و بزرگترین افتخار ایران است که همواره با قرآن مانوس بوده است.
وی در ادامه با اشاره به دلایل ماندگاری قالب های رباعی و دو بیتی افزود: ماندگاری دوبیتی‌های باباطاهر و رباعی‌های خیام در کوبنده‌بودن مصرع پایانی آنهاست، این مصرع همچون ورزش والیبال که ضربه نهایی آبشاری است.
دکتر سعید سعید‌پور، با بیان اینکه خیام در جهان شعر و ادب به راستی یک شگفتی است، گفت: این شاعر با کمترین کلام، نه تنها با شاعران طراز اول ایران چون مولانا و فردوسی، بلکه با شکسپیر و گوته برابری می کند.
وی که رباعی های خیام را به انگلیسی منظوم ترجمه کرده است، افزود: نکته دوم در مورد خیام این است که او نقطه تلاقی حکمت، علم و شعر و ادب است و همین ویژگی‌ها موجب شده که ملقب به حکیم باشد اما در نهایت پی می برد که علم و حکمت از حل معمای هستی عاجزند، آنجاست که رو به شعر می‌آورد و با همین 200 بیت شعر مینی مال جایگاهی بزرگ در ادبیات جهان برای خودش باز می کند.

پایان پیام/