خبرگزاری شبستان-مهدی رحمانیان| در تقویم رسمی کشور، روزهایی هستند که تنها یک مناسبت نمادین نبوده و فرصتی برای بازخوانی مسیر طیشده و بازاندیشی در افق پیشِ رو به شمار میآیند. «روز پژوهش» از همین جنس روزهاست؛ روزی که جامعه علمی، حوزوی و دانشگاهی را به تأملی دوباره درباره نسبت علم، اندیشه و نیازهای واقعی جامعه فرامیخواند. در شرایطی که جهان امروز با شتابی بیسابقه در عرصه دانش و فناوری پیش میرود و رقابتهای علمی، به بخشی جداییناپذیر از معادلات قدرت تبدیل شده است، پرسش اساسی این است که پژوهش در کشور ما تا چه اندازه در خدمت حل مسائل بومی، تقویت هویت تمدنی و پاسخگویی به دغدغههای واقعی جامعه اسلامی قرار گرفته است.
سالهاست که تولید علم و انتشار مقالات علمی به یکی از شاخصهای ارزیابی پیشرفت دانشگاهها و مراکز پژوهشی بدل شده است؛ شاخصهایی که اگرچه در جای خود ارزشمندند، اما همواره این نگرانی را به همراه داشتهاند که مبادا پژوهش، از کارکرد اصلی خود ـ یعنی گرهگشایی از مسائل انسان و جامعه ـ فاصله بگیرد و به فعالیتی صرفاً آماری و رقابتی تقلیل یابد. بهویژه در شرایطی که نظام علمی جهانی، با سازوکارهای پیچیدهای همچون نمایهسازیها، امتیازدهیها و جوایز پژوهشی، مسیر و اولویتهای تحقیق را جهتدهی میکند، این دغدغه پررنگتر میشود که سهم مسائل بومی، تمدنی و راهبردی کشور در این میان تا چه اندازه محفوظ مانده است.
از سوی دیگر، گفتمان «تمدن نوین اسلامی» که سالهاست بهعنوان یکی از افقهای راهبردی انقلاب اسلامی مطرح شده، بدون تکیه بر پژوهشهای عمیق، مسئلهمحور و متعهد، قابل تحقق نخواهد بود. پژوهشی که قرار است در این مسیر نقشآفرین باشد، باید فراتر از چارچوبهای تقلیدی و الگوهای وارداتی حرکت کند و در پی پاسخگویی به نیازهای واقعی امت اسلامی، از اقتصاد و فرهنگ گرفته تا آموزش، حکمرانی و سبک زندگی باشد. در چنین نگاهی، پژوهش فارغ از ابزاری برای ارتقای فردی یا کسب امتیاز علمی، سرمایهای راهبردی برای عزت، استقلال و پیشرفت کشور تلقی میشود.
در همین چارچوب، توجه به جهتگیری پژوهشها و نسبت آنها با مسائل اولویتدار جامعه، به یکی از محورهای مهم گفتوگوهای علمی و فرهنگی بدل شده است. تأکیدی که ناظر بر این حقیقت است که اگرچه تعامل علمی با جهان ضرورتی انکارناپذیر است، اما این تعامل نباید به قیمت نادیدهگرفتن نیازهای داخلی یا در خدمت قرار گرفتن یکسویه برای پیشبرد اهداف دیگران تمام شود. روز پژوهش، بهانهای است برای طرح دوباره این پرسش بنیادین که «پژوهش برای چه و برای که؟»؛ پرسشی که پاسخ به آن میتواند مسیر آینده علم و اندیشه در کشور را روشنتر کند.
گاه عزیزان ما با جدیت قلم به دست میگیرند، در آزمایشگاهها و مراکز علمی جمعبندی میکنند و به نتایج ارزشمندی میرسند، اما بخش قابل توجهی از این دستاوردها بیش از آنکه گرهای از مشکلات امت اسلامی بگشاید، در خدمت پیشبرد تمدن غربی قرار میگیرد.
در ادامه این نگاه، مسئله پژوهش از سطح یک فعالیت صرفاً دانشگاهی یا حوزوی فراتر میرود و به موضوعی راهبردی در نسبت با سرنوشت کشور و امت اسلامی تبدیل میشود؛ جایی که خروجی اندیشه و قلم، مستقیماً بر توان حل مسئله، استقلال علمی و حتی قدرت نرم جمهوری اسلامی اثر میگذارد. از همین منظر است که ضرورت بازتعریف اولویتها و بازنگری در نظام جهتدهی پژوهشها بیش از پیش احساس میشود.
در گفتوگویی که به مناسبت روز پژوهش انجام شد، آیتالله دژکام با تأکید بر همین دغدغه بنیادین، پژوهش را ابزاری دانست که اگر بهدرستی هدایت نشود، میتواند بهرغم همه زحمات علمی، از مسیر اهداف تمدنی انقلاب اسلامی فاصله بگیرد. او با اشاره به تلاشهای گسترده پژوهشگران در حوزهها و دانشگاهها، تصریح کرد: «گاه عزیزان ما با جدیت قلم به دست میگیرند، در آزمایشگاهها و مراکز علمی جمعبندی میکنند و به نتایج ارزشمندی میرسند، اما بخش قابل توجهی از این دستاوردها بیش از آنکه گرهای از مشکلات امت اسلامی بگشاید، در خدمت پیشبرد تمدن غربی قرار میگیرد.»
پژوهش؛ میان افتخار علمی و مسئلهمحوری بومی
نماینده ولیفقیه در فارس، با نگاهی واقعبینانه به فضای علمی جهان، به سازوکارهایی اشاره کرد که چگونه جریان غالب علمی، استعدادها و ظرفیتهای پژوهشی کشورهای دیگر را به سمت اولویتهای خود سوق میدهد. به گفته او، «برای جذب استعدادهای ما برنامهریزی دقیق دارند؛ از جوایز ویژه برای مقالات گرفته تا نمایهسازی در پایگاههای خودشان و القای این ذهنیت که افتخار علمی، صرفاً در انتشار مقاله در مجلات آنها خلاصه میشود.»
او در عین حال تأکید کرد که نقد این روند به معنای نفی ارزش فعالیتهای علمی یا تعاملات بینالمللی نیست، بلکه مسئله اصلی، نسبت این فعالیتها با نیازهای واقعی کشور است. دژکام در این باره گفت: «ما منکر ارزش این پژوهشها نیستیم، اما واقعیت این است که بسیاری از آنها تأثیر ملموسی در حل مشکلات کشور و امت خودمان ندارد و بیشترین سودش نصیب دیگران میشود.»
زنگ خطر خروج نخبگان از مسیر نیازهای ملی
بخش دیگری از این گفتوگو به پیامدهای این رویکرد در بلندمدت اختصاص داشت؛ جایی که پژوهشهای غیرنیازسنجیشده، زمینهساز شناسایی و جذب نخبگان توسط مراکز علمی خارجی میشود. آیتالله دژکام با اشاره به این مسئله تصریح کرد: «آنها با گلچینکردن دانشجویان و پژوهشگران نخبه، بورسیه میدهند و استعدادها را جذب میکنند؛ در حالی که کشور خودمان به این ظرفیتها برای حل مسائل اساسیاش نیاز دارد.»
آنها با گلچینکردن دانشجویان و پژوهشگران نخبه، بورسیه میدهند و استعدادها را جذب میکنند؛ در حالی که کشور خودمان به این ظرفیتها برای حل مسائل اساسیاش نیاز دارد.
این هشدار، در واقع ناظر بر یک خلأ ساختاری است؛ خلأیی که اگر با سیاستگذاری درست پر نشود، میتواند به تضعیف بنیانهای علمی و پژوهشی کشور منجر شود. از نگاه او، بخشی از راهحل این مسئله، اصلاح نظامهای ارزیابی و ارتقای علمی است؛ نظامهایی که باید بهگونهای طراحی شوند که پژوهش مسئلهمحور و اثرگذار در اولویت قرار گیرد.
اولویت پژوهش برای ایران؛ مسیر تمدن نوین اسلامی
نماینده ولیفقیه در فارس با اشاره به پیگیری این موضوع در سطوح عالی تصمیمگیری کشور، ابراز امیدواری کرد که در نظام امتیازدهی و ارتقای اساتید و پژوهشگران، جهتگیری تازهای شکل بگیرد. او تأکید کرد: «انتظار داریم اولویت با پژوهشهایی باشد که پیش از آنکه به درد دیگران بخورد، مشکلات کشور خودمان را حل کند.»
به باور این استاد حوزه و دانشگاه، چنین رویکردی علاوه بر اینکه به حل مسائل عینی جامعه کمک میکند، زمینهساز تحقق همان هدف کلانی است که انقلاب اسلامی ترسیم کرده است؛ هدفی که در قالب «تمدن نوین اسلامی» معنا مییابد. دژکام خاطرنشان کرد: «این مسیر، همان راهی است که ما را به عزت و عظمت روزافزون ایران و امت اسلامی میرساند؛ مسیری که بدون پژوهش متعهد، هدفمند و نیازسنجیشده، پیمودنش ممکن نخواهد بود.»
علم و تحقیق، زمانی به سرمایهای واقعی برای کشور تبدیل میشود که در خدمت حل مسائل مردم و پیشبرد اهداف تمدنی قرار گیرد؛ نگاهی که میتواند پژوهش را از آمار و عناوین فراتر برده و آن را به موتور محرک پیشرفت واقعی بدل سازد.
نظر شما