خبرگزاری شبستان، گروه بین الملل: در قلب شهر وهران الجزائر، نزدیک دریا، مسجد بزرگ بیگ محمد عثمان، که با نام مسجد «سیدی الهواری» نیز شناخته میشود، گواهی بر یک دوره محوری در تاریخ منطقه است.
این مسجد که پس از آزادی وهران از اشغال اسپانیا در سال ۱۷۹۲ ساخته شد، پس از سه قرن بیتوجهی و تخریب، روح اسلامی شهر را احیا کرد.
با وجود آسیبهایی که در دوران استعمار فرانسه متحمل شد، به لطف مجموعهای از مرمتها که برخی از ویژگیهای اصلی و اهمیت تاریخی آن را که همیشه آن را از سایر بناها و اماکن تاریخی الجزایر متمایز کرده است، بازیابی شده است و همچنان یک بنای مذهبی و فرهنگی پر جنب و جوش است.
وقتی بیگ محمد بن عثمان الکبیر، وهران را از اشغال اسپانیا بازپس گرفت، این شهر نزدیک به سه قرن بود که از فرسایش هویت اسلامی خود رنج میبرد. این اشغال صرفاً نظامی نبود؛ بلکه فرآیندی سیستماتیک برای محو شخصیت فرهنگی و مذهبی آن بود. بنابراین، دغدغه اصلی بیگ، بازگرداندن روح از دست رفته شهر بود.
این امر در پروژه شهری و فرهنگی پس از آزادی او که شامل بازسازی مؤسسات آموزشی، احیای زندگی مذهبی و ساخت تأسیساتی درخور شهری که از چنگال استعمار بیرون آمده بود، مشهود بود.
در این زمینه، بیگ مدرسهای را ساخت که بعدها به مدرسه خنق النطاح معروف شد و پس از مرگش آرامگاه او را در خود جای داد. تصمیم او برای ساخت مسجدی به نام خود، بخشی از یک چشمانداز جامع برای احیای شخصیت اسلامی شهر بود.
این مسجد صرفاً مکانی برای نماز نبود، بلکه نمادی از هویت بازیابی شده و محل تجمع علما و طلاب علوم بود. مورخ ابن عوده المزاری جزئیات دقیقی در مورد وصیت بیگ و محل دفن او نقل کرده است، زیرا او اشاره کرده است که خبر مرگ بیگ در سال ۱۷۹۹ به الجزایر رسید، بنابراین دیوان، پسرش عثمان را فرستاد تا شخصاً بر دفن پدرش در مدرسهای که او در خنق النطاح تأسیس کرده بود، نظارت کند، زیرا او میخواست در کنار مسجدی که ساخته بود دفن شود. بنابراین، این مکان امروزه دارای ارزش معنوی و تاریخی دوگانه است، زیرا همزمان یک مسجد و یک زیارتگاه است.
موقعیت استراتژیک
مکان مسجد به طور تصادفی انتخاب نشده بود. این مسجد در دشت خنق النطاح، حدود ۱.۵ کیلومتری شرق شهر قدیمی وهران، نه چندان دور از شیب مشرف به دریا و بندر در شمال، ساخته شده است.
این مسجد در منطقهای وسیع، مسطح و توسعه نیافته، دور از شهر قدیمی وهران ساخته شده است. در حال حاضر، این مسجد به موازات تفرجگاه ساحلی در خیابان طرابلس، نزدیک بازار میشلی که مختص میوه و سبزیجات است، قرار دارد. ساختمانهای مدرن و مرتفعی که بعداً توسط فرانسویها ساخته شدند، آن را از بازار جدا میکنند.
این مکان در آن زمان جادار و باز بود و امکان ساخت یک بنای مذهبی نسبتاً بزرگ را در مقایسه با آنچه در شهر موجود بود، فراهم میکرد، شهری که مملو از ساختمانهایی با ماهیت نظامی اسپانیایی بود. علاوه بر این، نزدیکی این مکان به شیب مشرف به دریا، به مسجد بُعدی نمادین بخشید، گویی بازگشت روح اسلامی را به فضایی که زمانی به عنوان نقطه ورود مهاجمان عمل میکرد، اعلام میکند.
معماری مسجد
مسجد بیگ به شکل مستطیل ساخته شده است و سادگی معماری را با سبک عثمانی که مشخصه بناهای آن دوره است، ترکیب میکند. در مرکز آن، یک نمازخانه متوسط و تقریباً مربع شکل با سقف ساده و طاقهای سبک قرار دارد.
بخش غربی مسجد، حیاط داخلی محصور شده با دیوارهای آجری بود. یک درخت نخل بلند در مرکز قرار داشت که در کنار یک فواره آب کوچک، به فضا نشاط و حال و هوای خاصی میبخشید. در دوران سلطنت بیگ، حیاط به عنوان محل تجمع و مکانی که طلاب و قاریان قرآن وقت خود را در آن میگذراندند، عمل میکرد.
مناره که در گوشه شرقی واقع شده است، به شکل مربع ساخته شده و ارتفاع متوسطی دارد. تقریباً طرح اولیه خود را حفظ کرده است. در پشت آن، اتاق کوچکی وجود دارد که برای امام تعیین شده بود و از نمازخانه اصلی جدا شده است.
در سمت چپ مناره، خانهای حاوی مبلمان قدیمی وجود دارد که گمان میرود اولین آرامگاه بیگ محمد کبیر بوده باشد. در ضلع غربی مسجد، وضوخانهها قرار داشتند که از الحاقات نسبتاً جدید بودند و بعدها پس از یک سری مرمتها با معماری مسجد ادغام شدند.
هتک حرمت بنای یادبود
اما، هنگامی که فرانسویها در سال ۱۸۳۲ وارد وهران شدند، مسجد از اولین مکانهایی بود که مورد هتک حرمت قرار گرفت. استعمارگران مساجد را به عنوان نمادهای مقاومت و هویت میدیدند و در پی هتک حرمت و منحرف کردن آنها از کارکردهایشان بودند. بنابراین، مسجد بیگ به اقامتگاهی تبدیل شد که اروپاییهای اسپانیایی تبار به آن رفت و آمد داشتند و تغییرات خودسرانهای در آن ایجاد شد که ویژگیهای اصلی آن را از بین برد.
حتی بدتر از آن، استعمارگران در اقدامی تحریکآمیز و عمدی با هدف جریحهدار کردن احساسات مسلمانان، مسجد را به اصطبل حیوانات، از جمله خوکها، تبدیل کردند. این سرنوشت منحصر به این مسجد نبود؛ صدها مسجد در سراسر الجزایر نیز به همین سرنوشت دچار شدند، از مسجد سیدی حسن در معسکر گرفته تا مساجد دیگر در تلمسان، بجایه و جاهای دیگر. این بخشی از یک سیاست استعماری با هدف تضعیف تقدس اماکن اسلامی و پاک کردن آثار هویت بود. در سال ۱۹۳۰، مسجد تحت عملیاتی قرار گرفت که ظاهراً مرمت بود، اما این فرآیند نتوانست ویژگیهای متمایز معماری عثمانی را رعایت کند. تغییرات ساختاری حاصل، شخصیت اصلی مسجد را تغییر داد.
به جای مصالح سنتی از مصالح جدید استفاده شد، برخی از دیوارها به سبکی متفاوت بازسازی شدند و بخشهایی از حیاط داخلی برداشته شد. با این وجود، این مرمت به جلوگیری از تخریبی که به دلیل سالها سوءاستفاده بدتر میشد، کمک کرد.
مسجد سیدی الهواری پس از استقلال
پس از استقلال الجزایر، این مسجد در فهرست مکانهایی قرار گرفت که قرار بود هویت اسلامی خود را بازیابند. اداره آن به وزارت امور مذهبی منتقل شد و یک پروژه مرمت جامع برای نجات مسجد و بازگرداندن آن به عملکرد اولیهاش آغاز شد.
حیاط مرکزی برداشته شد و درخت نخل، نماد این مکان، از ریشه کنده شد. این فضا برای گسترش آن در نمازخانه گنجانده شد. یک ورودی جدید در ضلع شمالی، که برای زنان تعیین شده بود، اضافه شد و ورودی دیگری در طول نماز جمعه برای پذیرایی از تعداد زیادی از نمازگزاران باز شد.
یک منبر در داخل خانه جلویی که قبلاً به عنوان مقبره بیگ استفاده میشد، با دری که به اتاق مجاور منتهی میشد، ساخته شد. اتاق سمت راست به عنوان دفتر امام تعیین شد، جایی که خطبههای جمعه و دروس مذهبی در آن تهیه میشد.
درب وضوخانه داخلی که نمازخانه را به تأسیسات آب متصل میکرد، برای جلوگیری از کثیف شدن نمازخانه و حفظ نظافت، به طور دائم بسته شد و با یک درب خارجی در ضلع غربی مسجد جایگزین شد.
مسجد بزرگ بیگ محمد عثمان شاید بزرگترین مسجد وهران نباشد، اما همچنان یکی از مساجد نمادین این شهر است. قدمت آن به دورهای محوری در تاریخ شهر برمیگردد که شاهد آزادی آن از اشغال اسپانیاییها و متعاقباً فرانسویها بود. با وجود اندازه کوچکش، این مسجد به عنوان یک مرکز مهم معنوی و فرهنگی عمل میکرد، زیرا زیارتگاه، مسجد و مدرسه یک سیستم واحد را تشکیل میدادند که دانش و دین را در شهر حفظ میکرد. مسجد بزرگ بیگ محمد عثمان شاید بزرگترین مسجد وهران نباشد، اما همچنان یکی از مساجد نمادین این شهر است. قدمت آن به دورهای محوری در تاریخ شهر برمیگردد که شاهد آزادی آن از اشغال اسپانیاییها و متعاقباً فرانسویها بود. با وجود اندازه کوچکش، این مسجد به عنوان یک مرکز مهم معنوی و فرهنگی عمل میکرد، زیرا زیارتگاه، مسجد و مدرسه یک سیستم واحد را تشکیل میدادند که دانش و دین را در شهر حفظ میکرد.
علاوه بر این، قرار گرفتن آن در محله ای که فاقد مسجد بود، آن را به پناهگاهی معنوی برای ساکنان تبدیل کرده بود. به لطف بازسازیها، این مسجد هر روز به مکانی پر از نمازگزاران تبدیل شده است، به خصوص در طول نماز جمعه و تعطیلات، زمانی که ساکنان محله و مناطق اطراف برای لذت بردن از فضای معنوی آرام آن به آنجا میروند.
باید گفت که این مسجد از زمان ساخت خود، تاریخ پرآشوبی داشته است. در طول اشغال فرانسه، مورد بیحرمتی قرار گرفت، ابتدا به عنوان محل سکونت و سپس به عنوان آغل حیوانات مورد استفاده قرار گرفت که منجر به تغییر شکل ساختار آن و محو برخی از ویژگیهای اصلی آن شد. اگرچه در دوره استعمار، مرمتهای جزئی روی آن انجام شد، اما این مداخلات نتوانست به شخصیت معماری آن احترام بگذارد. این امر منجر به مرحله جدیدی از مرمت پس از استقلال برای بازگرداندن آن به عملکرد مذهبیاش شد.
مسجدی زنده در خاطره محله
امروزه، مسجد سیدی الهواری یکی از فعالترین بناهای مذهبی در وهراناست، به ویژه در محلهای که فاقد مساجد بزرگ است. به لطف مرمتهایی که پس از استقلال انجام شد، نقش خود را به عنوان مکانی برای عبادت و گردهمایی معنوی، میزبان نمازهای یومیه، نماز جمعه و اعیاد مذهبی، دوباره به دست آورده است. این مسجد بخشی از خاطره زنده ساکنان را تشکیل میدهد و این مکان را با آرامش و عمق تاریخ ترکیب کرده است.
نظر شما