نقش کتاب‌بان‌های مسجدی در آشتی نوجوانان با یار مهربان

خبرگزاری شبستان_آران و بیدگل؛ روح اله باقری/ نوجوانی، کوره‌گاه شکل‌گیری هویت، جهان‌بینی و سبک زندگی است. در این دوران حساس، کتاب همچون یک نقشه راه عمل می‌کند؛ ابزاری قدرتمند برای اکتشاف دنیای درون و بیرون. انس با کتاب نه تنها واژگان و دانش فرد را غنی می‌سازد، بلکه مهارت تفکر انتقادی، تمرکز و عمق‌بخشی به ادراک را تقویت می‌بخشد. این پیوند عمیق میان نوجوانان و محتوای مکتوب، ستون اصلی ساختن یک نسل توانمند و آگاه است.

اما امروز، چالش بزرگی پیش روی این رابطه حیاتی قرار دارد. سلطه فراگیر و بی‌وقفه محتوای بصری، کوتاه و سریع شبکه‌های اجتماعی، تیک‌تاک، یوتیوب، اینستاگرام و بازی‌های ویدئویی، مطالعه عمیق و پیوسته کتاب را به حاشیه رانده است. مغز نوجوانان به دنبال پاداش‌های فوری ناشی از اسکرول کردن و ویدئوهای چندثانیه‌ای عادت کرده است؛ عادتی که با ماهیت نیازمند تمرکز و زمان کتاب در تضاد کامل قرار دارد. کاهش دامنه توجه و جایگزینی روایت‌های چندلایه با اسنپ‌شات‌های سریع، زنگ خطری جدی است که آینده تفکر عمیق در نسل آینده را تهدید می‌کند.

مغز نوجوانان به دنبال پاداش‌های فوری ناشی از اسکرول کردن و ویدئوهای چندثانیه‌ای عادت کرده است؛ عادتی که با ماهیت نیازمند تمرکز و زمان کتاب در تضاد کامل قرار دارد.

در این میان، نهادهایی که رسالت تربیت فرهنگی و اجتماعی نسل جوان را بر عهده دارند، باید رویکردهای خود را بازتعریف کنند. در این بین، کانون‌های فرهنگی هنری مساجد به عنوان شبکه‌ای گسترده و مردمی، ظرفیتی منحصر به فرد برای مواجهه با این چالش دارند. این کانون‌ها، به دلیل نزدیکی به پایگاه‌های اجتماعی و اعتماد عمومی خانواده‌ها، می‌توانند پلی میان دنیای دیجیتال نوجوانان و دنیای غنی مکتوبات ایجاد کنند. تأکید بر نقش حیاتی این مراکز در این مقطع، یک ضرورت استراتژیک به شمار می‌آید.

ظرفیت مغفول: کانون‌ها به مثابه اکوسیستم کتاب

کانون‌های فرهنگی هنری مساجد بیش از یک فضای فیزیکی برای فعالیت‌های مذهبی صرف هستند؛ آن‌ها یک پایگاه اجتماعی امن، مورد اعتماد و در دسترس محسوب می‌شوند که اغلب خانواده ها بدون دغدغه حضور نوجوانان در محیط‌های غیراستاندارد، فرزندان را به آن سوق می دهند. این ویژگی اعتماد، بزرگترین دارایی این کانون‌ها در ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی است.

اگر کانون‌ها نتوانند بستری فراهم کنند که در آن نوجوانان بتوانند درباره کتاب‌ها تولید محتوای جذاب کنند، رقابت را به شبکه‌های اجتماعی خواهند باخت.

متأسفانه، اغلب رویکرد این کانون‌ها به حوزه کتاب، سنتی و انفعالی بوده است. تمرکز بر اهدای کتاب‌های کمتر جذاب یا صرفاً مذهبی، و قرار دادن کتابخانه در حاشیه فعالیت‌های پررنگ‌تر، موجب شده است که این بخش به یک "ظرفیت مغفول" تبدیل شود.

کانون‌ها می‌توانند فراتر از یک کتابخانه صرف عمل کنند. در عصر حاضر، کتابخانه باید به یک مرکز تعامل، تولید محتوا و کنشگری کتاب‌محور تبدیل شود. نوجوان امروز دیگر علاقه‌ای به گوش دادن منفعلانه به توصیه‌های بزرگسالان ندارد؛ او نیازمند دیده شدن، شنیده شدن صدای خود و تبدیل شدن به تولیدکننده محتوا است. اگر کانون‌ها نتوانند بستری فراهم کنند که در آن نوجوانان بتوانند درباره کتاب‌ها تولید محتوای جذاب کنند، رقابت را به شبکه‌های اجتماعی خواهند باخت.

ایده‌های نو و راهکارهای عملی (جراحی فرهنگی برای احیای انس با کتاب)

برای اینکه کانون‌های فرهنگی هنری مساجد بتوانند مجدداً نوجوانان را با کتاب آشتی دهند، نیازمند یک تغییر پارادایم از "توزیع کتاب" به "تولید فرهنگ کتاب‌محور" هستیم. این تغییر باید با زبان و ابزارهای خود نوجوانان انجام پذیرد.

الف) تولید محتوای بوک تاکی: نقد کتاب در ۳۰ ثانیه

پلتفرم‌هایی مانند تیک‌تاک (یا معادل‌های ایرانی آن) زبان غالب ارتباطات بصری نسل جدید هستند. راه حل، مبارزه با این پلتفرم‌ها نیست، بلکه استفاده هوشمندانه از فرمت آن‌هاست.

راهکار عملی: برگزاری کارگاه‌های "نقد و معرفی کتاب با فرمت تیک‌تاک" در کانون‌ها.

تولید توسط نوجوانان: مربیان باید به جای نقد کتاب، نحوه فیلمبرداری، تدوین سریع و استفاده از موسیقی‌های ترند برای معرفی یک کتاب در قالب ویدئوهای ۳۰ تا ۶۰ ثانیه‌ای را به نوجوانان بیاموزند.

تمرکز بر "قلاب" : آموزش داده شود که چگونه یک جمله جذاب یا یک ایده انقلابی از یک کتاب را در ۵ ثانیه اول ویدئو مطرح کنند تا مخاطب را درگیر کنند.

مسابقات داخلی: ایجاد لیگ‌های هفتگی معرفی کتاب در کانون، که جذاب‌ترین ویدئوها به صورت رسمی در کانال‌های مجازی کانون منتشر شده و رأی مردمی بگیرند. این امر باعث می‌شود نوجوانان برای جذب مخاطب، مجبور به خواندن دقیق‌تر و انتخاب هوشمندانه‌تر کتاب شوند.

هدف این است که ابتدا نوجوانان را به خاطر "لذت" خواندن جذب کنیم، و سپس به تدریج، این محتوای جذاب را به کتاب‌های با محتوای ارزشی و تربیتی پیوند دهیم.

ب) ترویج کتاب‌های ژانر محبوب: دروازه ورود به عمق

یکی از دلایل اصلی دوری نوجوانان از کتابخانه‌های مساجد، عدم تطابق محتوای موجود با علایق ژانری این نسل است. نوجوانان به شدت جذب داستان‌های بزرگ، قهرمان‌محور و جهان‌ساز می‌شوند.

راهکار عملی: اصلاح فهرست‌های خرید کانون‌ها با تمرکز بر ژانرهای مورد علاقه:

علمی-تخیلی : این ژانر فرصت فوق‌العاده‌ای برای طرح پرسش‌های بزرگ فلسفی، اخلاقی و حتی مباحث علمی با زبانی جذاب فراهم می‌کند. معرفی آثار کلاسیک و معاصر این حوزه در کانون، می‌تواند پلی برای درک مفاهیم پیچیده‌تر ایجاد کند.

فانتزی و حماسی: داستان‌هایی که قهرمان‌سازی می‌کنند و ساختار روایی قوی دارند، به طور ذاتی با نیاز نوجوان به هویت‌یابی همسو هستند.

داستان‌های بومی و تاریخی تحلیلی: معرفی رمان‌هایی که به تاریخ معاصر ایران با نگاهی نقادانه و در قالب روایت‌های جذاب می‌پردازند.

هدف این است که ابتدا نوجوانان را به خاطر "لذت" خواندن جذب کنیم، و سپس به تدریج، این محتوای جذاب را به کتاب‌های با محتوای ارزشی و تربیتی پیوند دهیم.

ج) گیمیفیکیشن (بازی‌سازی) مطالعه: تبدیل مطالعه به یک مأموریت

بازی‌های ویدئویی به این دلیل موفق هستند که سیستم‌های پیشرفت بسیار شفاف و پاداش‌محور دارند. می‌توان از همین اصول برای گیمیفیکیشن مطالعه استفاده کرد.

راهکار عملی: ایجاد "لیگ‌های کتاب‌خوانی پیشرفته" در کانون‌ها:

سیستم امتیازدهی و لول‌آپ: هر کتاب خوانده شده، یک سطح یا "XP" (امتیاز تجربه) به نوجوان می‌دهد. سختی کتاب (مثلاً تعداد صفحات یا عمق موضوعی) می‌تواند ضریب امتیاز را افزایش دهد.

جوایز و مدال‌ها: به جای اهدای صرفاً کتاب یا جایزه نقدی، سیستم پاداش باید شامل "نشان‌ها" یا "مدال‌های مجازی" باشد که در پروفایل کانون نوجوان ثبت می‌شود (مثلاً مدال "مرگ بر تنبلی" برای خواندن کتاب‌های قطور، یا مدال "ذهن کاوشگر" برای کتاب‌های فلسفی).

رقابت گروهی: ایجاد تیم‌ها و رقابت بین کانون‌ها یا بین گروه‌های سنی مختلف درون یک کانون، حس تعلق و تعهد تیمی را تقویت می‌کند.

د) کارگاه‌های داستان‌نویسی و هویت: از مصرف‌کننده به خالق

نوجوانان نیاز دارند دیدگاه‌های خود را ابراز کنند. کتاب منبع الهام است، اما تولید محتوای شخصی، مالکیت فکری و عاطفی فرد نسبت به آن را افزایش می‌دهد.

راهکار عملی: برگزاری کارگاه‌های داستان‌نویسی خلاق با محوریت مباحث هویت و نیازهای فکری نوجوان:

نقد و بازنویسی: پس از مطالعه یک رمان، از نوجوانان خواسته شود پایان‌بندی آن را تغییر دهند یا کاراکتر مورد علاقه‌شان را در موقعیتی متفاوت قرار دهند.

ادبیات تعاملی: آموزش اصول نوشتن داستان‌هایی که خواننده می‌تواند با انتخاب‌هایش مسیر داستان را تغییر دهد، این فرمت بسیار با ساختار بازی‌های ویدئویی سازگار است.

۴. نتیجه‌گیری و پیشنهادات راهبردی: از سنت تا رسانه

بحران انس با کتاب در میان نوجوانان یک بحران محتوایی نیست، بلکه یک بحران رسانه‌ای است. کانون‌های فرهنگی هنری مساجد پتانسیل عظیم فرهنگی و اجتماعی برای حل این بحران را دارند، اما تا زمانی که رویکرد خود را از یک نهاد سنتی به یک "نهاد رسانه‌ای و جوان‌پسند" تغییر ندهند، در جذب این نسل ناکام خواهند ماند.

احیای مطالعه نیازمند پذیرش تغییرات زیر است:

پیشنهاد راهبردی ۱: سواد رسانه‌ای برای مربیان کانون‌ها:
مربیان باید به جای آموزش‌های صرفاً محتوایی، آموزش‌های تخصصی در حوزه سواد رسانه‌ای، تکنیک‌های تولید محتوای کوتاه (Short-form Content)، و اصول گیمیفیکیشن دریافت کنند تا بتوانند ابزارهای نوین را به خدمت ترویج کتاب درآورند.

پیشنهاد راهبردی ۲: تخصیص بودجه محتوایی هوشمندانه:
باید بخشی از بودجه به خرید حق امتیاز استفاده از نرم‌افزارهای تدوین ویدئو و تجهیزات اولیه ضبط (مثل میکروفون‌های یقه‌ای ساده) اختصاص یابد تا کارگاه‌های تیک‌تاکی و تولید محتوای نوجوان‌پسند عملیاتی شوند.

پیشنهاد راهبردی ۳: بازتعریف کتابخانه:
کتابخانه کانون باید تبدیل به "فضای کار مشترک خلاق" شود که در آن نوجوانان بتوانند با تکیه بر منابع مکتوب، پروژه‌های دیجیتال و محتوای خود را تولید کنند.

کانون‌ها در صورتی می‌توانند نقش خود را در ساختن یک نسل متفکر ایفا کنند که درک کنند، برای نجات کتاب از صفحه به ورق، ابتدا باید آن را از ورق به صفحه دیجیتال هوشمند بیاورند تا نوجوانان دوباره جذب زیبایی‌های نهفته در عمق متن شوند. این یک جهاد فرهنگی است که ابزارهای آن باید مطابق با عصر حاضر تجهیز شوند.