خبرگزاری شبستان، گروه بینالملل: در آغوش القصبهی قدیمی، جایی که کوچههای باریک مانند رشتههای خاطره در هم تنیدهاند و سنگها بوی مقاومت روحانی دوران اشغال فرانسه را میدهند، مسجد ابن فارس که میان مردم به «جامع الیهود» معروف است، ایستاده تا نشان دهد تاریخ چگونه از دل دیوارها سخن میگوید، نه فقط از صفحات کتابها. در اینجا سنگهای مکان آنچه اسناد تاریخی نتوانستهاند بیان کنند، روایت میکنند و داستان معلمی منحصر به فرد را بازگو میکنند که توانسته با مسیر طولانی الجزائر، تنوع این سرزمین را به حافظهای زنده تبدیل کند که در هر جزئیات القصبه احساس میشود.
وقتی به سمت مسجد حرکت میکنید، دیوار قدیمی القصبه نخستین چیزی است که شما را میگیرد؛ دیواری که سکوتش گویاتر از هر سخن است. این مکان عطر تاریخ انقلابی دیرینه را دارد؛ هر گوشهی القصبه مأوای مجاهدان بوده و هر سنگ آن شاهد مقاومت است. تنها چند قدم از باب عزون، یکی از دروازههای تاریخی پایتخت، مسجد برجسته میشود؛ نشانی معماری و معنوی که عمق تعامل میان ادیان و فرهنگهایی را بازتاب میدهد که الجزائر طی قرنها تجربه کرده است.
مصطفی، یکی از اهالی قدیمی محل که بیش از هفتاد سال دارد، میگوید: این مسجد در گذشته به نام کنیس بزرگ الجزایر شناخته میشد، قبل از آنکه به مسجد ابن فارس تغییر نام یابد.
او با لبخندی پر از حسرت ادامه میدهد: نام مسجد این مسجد به نام یکی از صالحان به نام محمد بن فارس نامگذاری شده است که در پشت مسجد، در خانهای که زمانی متعلق به مبارز آزادیخواه، جمیله بوحیرد، بود، دفن شده است. این خانه پس از استقلال به او هدیه شد.
از کنیسه به مسجد: تحول زمان و مکان
در دوران اشغال فرانسه، این محله میزبان جمعیت قابل توجهی از خانوادههای یهودی، به ویژه در ناحیه باب عزون بود. با گسترش حضور استعماری در شهر، جامعه یهودیان یک کنیس در نزدیکی پادگانهای نظامی فرانسه برپا کردند؛ منطقهای که تحت کنترل شدید امنیتی مستعمره قرار داشت و مراکز نظامی و اداری فرانسه در آن پراکنده بود.
برخی مورخان میگویند که مسلمانان از عبور از این محدوده خودداری میکردند، چرا که نظارت شدید و حضور نظامی محسوس، عبور را دشوار میکرد. این شرایط باعث شد کنیس به تدریج به فضایی خصوصی برای جامعه یهودیان تبدیل شود و نقش یک مرکز دینی و اجتماعی ویژه آنان را ایفا کند.
مصطفی روایت میکند که این واقعیت باعث شد اهالی محل به آن نام «جامع الیهود» بدهند، حتی زمانی که پس از استقلال به مسلمانان بازگشت. او میگوید: «مردم هرگز نخواستند نام آن را تغییر دهند، زیرا میخواستند حافظه مکان را حفظ کنند. نام «جامع الیهود» بخشی از هویت محله شد، درست مانند نامهای قدیمی کوچههای القصبه که با تغییر نسلها و زمانها حفظ شدند.»
تاریخچه مسجد و ترکیب معماری منحصر به فرد
مسجد ابن فارس در ابتدا بهعنوان یک مسجد اسلامی در سال ۱۴۰۰ میلادی توسط سیدی محمد شریف، یکی از اولیای منطقه، تأسیس شد. پس از اشغال الجزایر توسط فرانسه در سال ۱۸۳۰، این مسجد تخریب شد و در سال ۱۸۴۵، جامعه یهودی کنیسی به نام «کنیس بزرگ الجزایر» را در همان مکان بنا کرد. این کنیس در سال ۱۸۶۵ بهطور رسمی افتتاح شد و تا سال ۱۹۶۲، زمانی که جامعه یهودی الجزایر به فرانسه مهاجرت کرد، فعال بود.
پس از استقلال الجزایر در سال ۱۹۶۲، این کنیس به مسجد تبدیل شد و به نام «مسجد ابن فارس» نامگذاری شد. در این دوره، بسیاری از نمادهای یهودی از داخل ساختمان حذف و به جای آن، محراب و مناره اضافه شد.
از نظر معماری، مسجد ابن فارس ویژگیهایی منحصربهفرد دارد که میان سبک اندلس متأخر و طراحی سنتی یهودی در معابد تلفیق شده است. گنبدهای کوچک و کوتاه، پنجرههای مزین به طاقهای نیمدایره و درهای چوبی سنگین، همه گواهی بر تاریخ معماری درهمتنیدهاند. در داخل، فضای نمازگزاران مرد در طبقه همکف و زنان در بالکنهای طبقه دوم قرار دارند.
نمای بیرونی مسجد با سنگتراشیهای دقیق و درهای چوبی تزئین شده است که نشاندهندهی تأثیرات معماری یهودی در طراحی آن است.
اگرچه مسجد به دلیل تعمیرات وزارت فرهنگ و همکاری دیوان حفاظت از القصبه بسته است، بازدیدکننده میتواند جزئیات نمای بیرونی را مشاهده کند؛ جایی که نقوش عربی با عناصر معماری یهودی در صحنهای نادر همآمیختهاند و روح شهری را نشان میدهند که زمانی محل ملاقات ادیان مختلف بود.
مسعود، یکی از اهالی و معلم سابق مدرسه، میگوید: مسجد ابن فارس تنها یک ساختمان مذهبی نیست، بلکه متنی سنگی است که تحول هویت الجزایر را در طول زمان روایت میکند. از طریق آن درمییابیم چگونه القصبه گروههای مختلف را در خود جای داده بدون اینکه هویت اسلامی خود را از دست دهد.
اسطوره و حافظه
در حافظه عمومی، واقعیت با افسانه در هم میآمیزد؛ برخی میگویند محمد بن فارس به کراماتش مشهور بوده و مسجد را در دوران اشغال حفظ کرده، در حالی که روایت دیگری از قتل او توسط استعمار و دفن او در همان مکان سخن میگوید. اما همه روایتها توافق دارند که مسجد نماد مقاومت روحانی و فرهنگی است.
سالهاست که مقامات پروژهای برای بازسازی مساجد و آثار تاریخی القصبه از جمله مسجد ابن فارس آغاز کردهاند تا ظاهر و معماری اصلی آن حفظ شود. یکی از منابع مدیرت فرهنگ تأکید میکند: «ترمیم به گونهای انجام میشود که هویت چندلایه و مذهبی مسجد محفوظ بماند.
رمز و راز نام و جایگاه
امروز، حتی با غیاب موقت منارهها، این مسجد جایگاه ویژهای در دل اهالی دارد. برای آنها، این تنها یک ساختمان قدیمی نیست، بلکه فصلی از هویت پایتخت است که داستان مقاومت، تنوع فرهنگی و صبر طولانی آن در برابر گذر زمان را بازگو میکند.
جوانان محله میگویند: شاید نسلها تغییر کرده باشند، اما القصبه هرگز فراموش نمیکند. هر گذرگاه داستانی دارد و عبور از کنار جامع الیهود، گذر در تاریخ صلواتها، خونها، شادیها و جنگهاست.
مسجد ابن فارس نه تنها یک مکان مذهبی است، بلکه بهعنوان نمادی از همزیستی ادیان مختلف در الجزایر شناخته میشود. در طول تاریخ، این مکان محل عبادت مسلمانان، یهودیان و حتی مسیحیان بوده است. این تنوع دینی نشاندهندهی روحیهی تسامح و همزیستی در جامعه الجزایر است.
در دوران اشغال فرانسه، این مسجد بهعنوان نمادی از مقاومت فرهنگی و مذهبی در برابر استعمارگران عمل میکرد. پس از استقلال، نیز بهعنوان یک مکان فرهنگی و مذهبی برای مسلمانان مورد استفاده قرار گرفت. این مسجد، بیش از یک بنای تاریخی، درسی است در تاریخ، نشانی از همزیستی و حافظهای زنده که در تمام اعصار جاری است.
نظر شما