مسجدی که منشأ تحولات در حرم رضوی شد

به گزارش خبرگزاری شبستان از مشهد، حرم مطهر امام رضا(ع) در مشهد مقدس، نه‌تنها ملجأ و پناه عاشقان ولایت و یکی از مهم‌ترین مجموعه‌های آرامگاهی جهان اسلام است که تاریخچه‌ای پیچیده و غنی از ساخت و توسعه بناها و صحن‌های متعدد دارد که در طول قرون مختلف به مرور زمان شکل گرفته‌ و دستخوش تغییرات گسترده ای شده است، گذشته ای اعجاب انگیز و پرماجرا که شروع آن با ایجاد و ساخت مسجدی به نام گوهرشاد رقم خورده است.

بر اساس اسناد تاریخی و پژوهش‌های صورت گرفته، آغاز توسعه گسترده حرم مطهر رضوی به دوران تیموری باز می‌گردد، زمانی که ساخت مسجد گوهرشاد و تالارهای متصل به بقعه مطهر رضوی شروع شد. این دوره، به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ مشهد، هویت جدیدی به شهر و و این مضجع منور بخشید و رسمیت‌بخشی به فضای آرامگاهی قبله هشتم را به دنبال داشت.

تا آن سال‌ها حرم رضوی در قامت یک چهار طاقی به سبک و سیاق آرامگاه «ارسلان جاذب» در سنگ بست در کنار «مسجد بالاسر» قرار داشت و با احداث مسجد گوهرشاد گسترش حرم مطهر آغاز شد و رواق‌ها، صحن‌ها، ایوان‌ها، و آرامگاه‌ها یکی پس از دیگری ساخته شدند.

اولین مسجد وقفی مشهد

مسجد جامع مشهد یا گوهرشاد در جبهه جنوب غربی مجموعه معماری حرم رضوی واقع و در حال حاضر جز الحاقات حرم است، این بنا از جمله مساجد چهار ایوانی و یکی از بزرگ‌ترین مسجدهای ایران با وسعت ۹۳۰۹ متر مربع است. ساخت مسجد گوهرشاد در اوایل قرن نهم هجری قمری و به احتمال زیاد در سال ۸۱۷ هجری قمری به همت گوهرشاد بانو یا گوهرشاد آغا همسر شاهرخ تیموری آغاز شد و در سال ۸۲۱ هجری قمری به پایان رسید.

دستور خاص گوهرشاد خاتون

ساخت مسجد در روزی مبارک همچون ۹ ربیع الاول که به غدیر ثانی هم مشهور می باشد کلنگ خورده است.  گوهرشاد خاتون دستور  داده بود  زمین ها و خانه هایی که دور مسجد هستند و باید خراب شوند را با گران ترین قیمت خریداری کنند تا مبادا صاحبان زمین ناراضی باشند.

در آن زمان خر کارها، مسئول شدند تا مصالح را از کوهسنگی به سمت مسجد بیاورند، اما از آنجایی که بانو گوهرشاد دستور داده بود در حق کسی ظلم نشود شلاق زدن الاغ ها ممنوع شد. بعد از این دستور صاحبان الاغ‌ها چاره ای اندیشیدند و با ریختن علوفه در کف خیابان الاغ ها را ترغیب به راه رفتن کردند!

ماجرای «مسجد پیرزن» و وقفی دیگر در دل مسجد گوهرشاد

تا پیش ازسال ۱۳۳۶ هجری قمری در میانه صحن مسجد، فضای محصوری در ابعاد ۹ در ۹ متر معروف به «مسجد پیرزن» قرار داشت که ماجرای جالبی دارد.

زمانی که ساخت مسجد تاریخی گوهرشاد آغاز شد، خانه پیرزنی در وسط صحن حیاط آن قرار گرفته بود. ماموران بانو گوهرشاد هر قیمتی را که گفتند پیرزن قبول نکرد و خانه خود را نفروخت. گوهرشاد خاتون هم دستور داد ساخت مسجد را ادامه دهند و به خانه پیرزن کاری نداشته باشند.

این مسجد خاص و منحصر به فرد بعد از ۳ سال ساخته شد و پیرزن بعد از دیدن این شکوه و جلال مسجد، به فکر فرو رفت، که خوب است من هم نامی از خود به جای بگذارم.

بعد از این فکر، پیرزن خود را به منزل گوهرشاد خاتون رساند و گفت: «بانو، شما بسیار مهربان و سخاوتمند هستید اما من میخواهم خانه محقر خود را وقف مسجد گوهرشاد کنم تا دیگران بدانند، بدون مال و ثروت هم می شود یک نام نیک از خود به جای گذاشت.»

سپس خانه پیرزن تبدیل به مسجد شد و مراسم های دعا، دوره قرآن های زنانه و … در آن انجام می شد. اما پس از سال ها در مشهد زلزله ای رخ داد و مسجد پیرزن تخریب شد.

بعد از این تخریب علما متوجه شدند که زیر مسجد پیرزن آب انباری وجود دارد. بعد از فهمیدن این مسئله، علما با اجازه گرفتن از بزرگان شیعه، حوضی را ساختند که محل وضو گرفتن نمازگزاران باشد.  

در دوره قاجار آن پایاب از حیز انتفاع خارج شده و به همت بانویی کهن سال بر بالای آن سکویی ساخته شده و به اعتبار آن به «مسجد پیرزن» معروف شده است، زیرا که خیلی از زائران ترجیح می‌دادند بر روی آن سکوی محصور نماز بخوانند.

«سرپرسی مولزورث سایکس» هم که بین سال‌های ۱۹۰۵ تا۱۹۱۳ میلادی، سرکنسول انگلیس در خراسان بوده در کتاب«تاریخ‌ایران» درباره مسجد پیرزن چنین شرح می‌دهد:«حکایت می‌کنند که بانوی سالخورده‌ای قطعه زمینی در آن حوالی(محدوده مسجد گوهرشاد) داشته که مورد نیاز گوهرشاد بوده ولی پیرزن به هیچ قیمتی حاضر به فروش آن نمی‌شود. می‌گویند او آنقدر اصرار و پافشاری می‌کند تا بالاخره مسجد را در اطراف و گرداگرد ملک او می‌سازند و او خود بعدها مسجدی در آن به صورت جداگانه می‌سازد که مسجد پیرزن نام می‌گیرد و نگارنده آن را دیده‌ام و مانند «وامبری(یک سیاح معروف انگلیسی که به آسیا سفر کرده است)  معتقدم که مسجد گوهرشاد از مساجد سمرقند بسی زیباتر است».

«عبدالحمیدمولوی» نیز در این خصوص می‌نویسد: «این محل را در دفتر مسجد گوهرشاد به نام «چهارچوب» می‌نوشته‌اند و رسم بوده کف صفه را با حصیر فرش می‌کرده‌اند تا نمازگزاران بتوانند از آن استفاده کنند. گویا در چهار طرف صفه، چهار حوض وجود داشته و آب نهری که از میان حرم می‌گذشته، پس از عبور از کانال‌های این چهار حوض به داخل شهر جاری می‌شده است. این فضای صفه مانند هم اما در حوالی سال ۱۳۲۶خورشیدی تخریب و به وضوخانه تبدیل می‌شود. ماجرای این تغییر نیز از این قرار است که گویا بین سال‌های ۱۳۱۷ تا  ۱۳۲۰ خورشیدی حرم و مسجد گوهرشاد که از طریق لوله‌کشی قنات سناباد مشروب می‌شده‌اند با کمبود آب مواجه می‌شوند آنچنان که نمازگزاران به ناچار برای وضوگرفتن از آب چاهی که در صحن بوده استفاده می‌کرده‌اند.»

۵ سال بعد از این تاریخ، «حاج محمدباقر کلکته‌چی تبریزی» که یکی از تجار بنام مشهد بوده، تصمیم می‌گیرد که با هزینه شخصی، آب لوله‌کشی را به مسجد گوهرشاد بکشاند.

او همچنین در محل مظهر قنات «سرده» در باغ اداره کل اوقاف خراسان، منبع آب جدیدی می‌سازد. این کار یک سال به درازا می‌کشد اما در نهایت پس از  چهار کیلومتر لوله‌کشی، آب تصفیه شده در مسجد گوهرشاد جریان می‌یابد و درست در همین زمان است که مسجد پیرزن به حوض تبدیل و در اطراف آن شیرهایی نصب می‌شود.

حالا و بعد از گذشت ۶۰۰ سال هنوز هم وضوخانه و حوض پیرزن داخل حیاط مسجد پا برجاست.

مسجد گوهرشاد سبک معماری حرم را تغییر داد

مسجد گوهرشاد نه تنها آغازگر توسعه حرم رضوی شد بلکه سبک معماری آن را از رازی به آذری تغییر داد و کم کم چهره و سیمای مجموعه نیز دگرگون شد. معمار این مسجد "استاد قوام الدین شیرازی" از معماران بنام ایران در آن دوران بود و در کنار او کاشی‌کاران، گچ‌کاران، سنگ برها، نگارگران و خوش‌نویسانی بودند که به آن بنای عظیم جان بخشیدند و یادمان ستبری از خود به جای گذاشتند.

 استاد قوام الدین شیرازی بر گرد صحنی در ابعاد ۵۵ در ۵۰ متر چهار ایوان در چهار جهت اصلی و غرفه‌ها و حجره‌ای دو طبقه در حد فاصل ایوان‌ها در نظر گرفته که مسجد گوهرشاد را در هیات مسجد – مدرسه جلوه داده است.

قوام الدین شیرازی با توجه به وسعت زیاد زمین و صحن مسجد گوهرشاد ناچار بوده ابعاد و اندازه‌های فضاهای معماری را به نسبت زیاد بگیرد که این امر با توجه به رعایت اندازه‌های طلایی بر ارتفاعات نیز اثر گذاشته و با این که قوام الدین شیرازی سعی کرده احتمالا علیرغم میل قلبی و شیوه معماری سبک آذری از ارتفاع دادن به گنبد مسجد پرهیز کند، باز هم گنبد ۳۹ متر ارتفاع گرفته و بسیار بلندتر از ارتفاع گنبد حرم مطهر شده است و آن را تحت تاثیر قرار داده است.

استاد قوام الدین جهت رفع مشکل و با رعایت اصول معماری شیوه آذری بر فراز قاعده‌های حرم مطهر که به شیوه رازی ساخته شده، ساقه استوانه بر آورده و بر فراز آن گنبد پیازی زیبایی احداث کرده تا با گنبد مسجد گوهرشاد برابری کند.

زخم زمان بر چهره مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد در طول حیات خود تغییر و تحولاتی نیز یافته است، در سال ۱۰۸۴ هجری قمری زلزله‌ای موجب تخریب نیمی از ایوان قبله و گنبد شد به گونه‌ای که طی سال‌های ۱۰۸۴ هجری تا ۱۰۸۷ گنبد جدیدی بر فراز گنبدخانه ساخته شد، در سال ۱۱۲۰ هجری قمری خسارت‌هایی که به مسجد وارد شده بود ترمیم گردید.

در سال ۱۳۳۰ هجری قمری بر اثر گلوله باران قزاق‌های روس، گنبد مسجد گوهرشاد نیز آسیب دید و طی سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۶ هجری قمری ضمن تعمیرات گسترده ایوان‌ها، گنبد آجری مسجد برچیده شد و گنبد جدیدی با بتون آرمه بر جای آن ساخته شد. در فرآیند تعمیرات و تغییر و تحولات احتمالا تزیینات ساقه و رویه گنبد نیز نسبت به گذشته تغییراتی داشته است.

با توجه به عکس‌های موجود به نظر می‌رسد که در عصر قاجاریه بر رویه آجری گنبد تزیینات محرابی شکل از کاشی لاجوردی نقش بسته و دنباله آن‌ها به صورت شعاعی به راس گنبد منتهی شده باشد.

در حال حاضر مسجد گوهرشاد دارای چهار ایوان، هفت شبستان، یک گنبد پیازی بر فراز گنبدخانه میانه ایوان قبله و دو مناره نسبتا کوتاه بر فراز پایه‌های ستبر دو سوی ایوان است. پایه‌هایی که طرفین ایوان را پشتیبانی می‌کرده تا رانش نکند.

ایوان شرقی معروف به «ایوان حاجی حسن» با عرض۱۷و ارتفاع ۲۰متر دارای طاق جناقی و ازاره‌ای از مرمر سیاه است. درون ایوان با کاشی فیروزه‌ای و سقف و بدنه با خطوط معقٓلی پوشیده شده است.

کتیبه های تاریخی مسجد

از ویژگی‌های مسجد گوهرشاد کتیبه‌های متعدد و متنوع آن است که شاخص‌ترین آن‌ها کتیبه بایسنقر است و علاوه بر او خوش نویسان دیگری، چون: «محمدرضا امامی»، «محمد حسین شهید مشهدی»، ««عبدالله قوچانی»، «محمد تعریفی» و «محمدعلی غروی تبریزی» می‌باشند.

بر بدنه درون ایوان کتیبه‌های ثلث نوشته شده است. ایوان غربی یا «ایوان آب» به لحاظ ابعاد تقریبا قرینۀ ایوان شرقی با ازاره مرمرین سیاه است. این ایوان هم مانند ایوان شرقی برخوردار از تزیینات کاشی و کتیبه‌هایی به خط ثلث و معقلی است. ایوان شمالی یا «ایوان دارالسیاده» در ابعاد ۲۳×۲۱/۵متر و طاق جناقی است.

 تزئینات و کاشیکاری‌های آن اغلب متعلق به دوران شاه عباس، شاه سلطان حسین و شاه سلیمان صفوی است. این ایوان که به حرم امام رضا (ع) راه دارد از تزیینات مفصل‌تر و طاقچه‌های دو طبقه برخوردار است. بخش‌های مختلف مسجد گوهرشاد را شبستان‌ها به هم ارتباط می‌دهند.

مسجد گوهر شاد در گذشته دو منبر به نام‌های «صاحب شاه» و «حاج میرزا عسگری» به تاریخ ۱۲۴۲ه. ق داشته و اکنون یک منبر بسیار بزرگ در انتهای ایوان قبله معروف به «منبر صاحب‌الزمان» دارد که فاقد تاریخ و نام سازنده است.

در ساخت این مسجد تمامی مستحبات مانند آداب دعا کردن و … رعایت شده و تمامی محرمات ترک شده است. همین عوامل باعث شده تا مسجد گوهرشاد تبدیل به یک مکان مهم معنوی شود. در گلدسته های مسجد گوهرشاد ۹۹ اسم خداوند یا همان اسماء الحسنی با کاشی هایی زیبا نقش بسته اند تا هر بیننده ای با مشاهده این اسامی دست به دعا بردارد.

نقش امیر علیشیر نوایی و صفویان در توسعه حرم مطهر

امیر علیشیر نوایی، از چهره‌های موثر در توسعه حرم در دوره تیموری، اقدام به ساخت صحن و توسعه فضاهای شهری اطراف آن کرد، که شامل بازارها، مدارس علمیه و ساختارهای آبیاری مانند نهرهای کشیده شده از نقاط دوردست به مشهد بود. این ساخت‌وسازها علاوه بر ارزش معماری، زمینه‌ساز تحولات اقتصادی و اجتماعی در شهر نیز شد.

در دوران صفوی، به‌ویژه در زمان شاه عباس اول، توسعه و بازسازی‌های گسترده‌ای در حرم صورت گرفت، که رونق و شکوه ویژه‌ای به مجموعه بخشید. بازپس‌گیری مشهد از تصرف ازبکان توسط شاه عباس، آغازگر دوره‌ای تازه از اهمیت سیاسی و مذهبی این منطقه بود. در این دوره، تأکید ویژه‌ای بر توسعه صحن‌ها و بهبود امکانات زائران صورت گرفت که از جمله آن‌ها کشیدن نهرهای بزرگتر و ساخت ایوان‌های جدید با کاشی‌کاری‌های فاخر بود.

از ویژگی‌های بارز حرم مطهر، وجود کتیبه‌ها و کاشی‌های برجسته با خوشنویسی‌های دوره صفوی است که برخی از آن‌ها به صورت بازسازی شده حفظ شده و نقش مهمی در حفظ هویت تاریخی مجموعه ایفا می‌کنند، از جمله این کتیبه‌ها، کتیبه ایوان طلایی است که به‌طور خاص مربوط به دوره سلطان حسین صفوی بوده و به امضای خوشنویسان برجسته آن زمان مزین است. همچنین از سوی دیگر، تغییرات و بازسازی‌های انجام شده در دوره‌های بعدی از جمله زمان نادرشاه نیز در شکل‌گیری ساختار نهایی حرم و افزودن عناصری چون گلدسته‌های طلایی تاثیرگذار بوده است.

در مجموع، تاریخچه توسعه حرم مطهر رضوی و ماجرای ساخت مسجد گوهرشاد نمونه‌ای از روندی تاریخی و هنری است که نه‌تنها به رشد معماری اسلامی کمک کرده، بلکه تأثیر عمیقی بر فرهنگ، اقتصاد و سیاست منطقه داشته است.

 این روند هنوز هم ادامه دارد و هر سال با طرح‌ها و بازسازی‌های جدید، این مجموعه مقدس بیش از پیش مورد توجه زائران و پژوهشگران قرار می‌گیرد. 

گوهرشاد روایتگر تاریخ

مسجد زیبا و جامع گوهرشاد مشهد، روایتگر تاریخ های مهم و دلخراشی نیز می باشد که حکایت از جایگاه خاص این مسجد در میان مردم مشهد دارد.

از مهم ترین اتفاق ها و دلخراش ترین آن ها، می توان به قیام مسجدگوهرشاد و ترور جمعی از مردم مشهد برای مساله حجاب در دوره رضاشاه اشاره کرد. زمانی که مردم برای مخالفت با رژیم پهلوی مستبد در این مسجد گرد هم آمده بودند؛ رضاخان ملعون بعد از شنیدن این خبر راهی مشهد شد و دستور داد مردم را قلع و قمع کنند. ژاندارم ها بعد از تجمع مردم درب های حرم مطهر را بستند تا کسی نتواند خارج شود. سپس با بی رحمی تمام، مردمانی که برای حق خود به پا خواسته بودند را شهید کردند.

همانگونه که از دیرباز مسجد گوهرشاد همواره محل تجمع مردم، زائران و دانش‌آموختگان علوم دینی بوده و هنوز هم این بنای زیبا و منحصر به فرد قلب فرهنگی و اجتماعی مشهد را می‌تپاند و اسوه ای بی همتا در میان مساجد اسلامی است.

گردآوری: علی رنگ آمیز طوسی