مسجد در عصر دیجیتال؛ پیوند سنت معنوی با ابزار مدرن

خبرگزاری شبستان، گروه بین الملل: محمد علی موظف رستمی،  پژوهشگر حوزه مسجد در یادداشت اختصاصی درباره فناوری‌های مدرن و دیجیتال در مساجد و گسترش ارتباطات در ابعاد بین المللی آن نوشت: گسترش روز افزون فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات و فراگیری و درگیر شدن آن در تمام حوزه‌ها، ابعاد و زوایای حیات انسانی موجب شده است تا هر برنامه‌ریزی که در زمینه‌های مختلف مربوط به امور مادی و معنوی و نیز از حیث مکان و زمان و ... صورت می‌گیرد اثرپذیری و نشانه‌ای از حضور فضای مجازی در آن کاملاً مشهود باشد. به خاطر همین میزان تأثیرگذاری آن است که امروزه تمامی کشورهای جهان توجه ویژه‌ای در بهره‌گیری از این تکنولوژی نوین به‌عمل آورده و با هدف حداکثر بهره برداری از این فضای ارتباطی جهانی و موثر، سرمایه‌گذاری‌های کلانی را انجام دهند.

امروزه ما به کمک الگوریتم‌ها و هوش مصنوعی میتوانیم به گونه‌ای مهندسی شده محتوایی تبلیغی و دینی را بسیار جذاب نموده و در اختیار مخاطبان فضای مجازی قرار دهیم و از این طریق میتوانیم سلایق و علاقمندیهای و خواسته های کاربران فضای مجازی را شناسایی کنیم امروزه هوش مصنوعی و الگوریتم‌ها به جایی رسیده اند که ما را بهتر از خودمان می‌شناسند آنها اطلاعات و داده‌های ذهن ما را هک می‌کنند و می‌دانند چگونه ذهن ما معتاد و وابسته به خود کرده و در همان حالت پویا نگه دارند کنند.

استفاده از فناوری‌های مدرن و دیجیتال در مساجد می‌تواند نقش مهمی در گسترش ارتباطات بین‌المللی، تقویت تعاملات فرهنگی و مذهبی، و ارتقای آموزش دینی ایفا کند. در عصر دیجیتال، مساجد می‌توانند با بهره‌گیری از ابزارهای نوین، پیام اسلام را به شیوه‌های جذاب و مؤثر به جهانیان منتقل کنند.

از سوی دیگر اگر نگاهی به شکل‌گیری مسجد از صدر اسلام تاکنون داشته باشیم در خواهیم یافت که این مکان مقدس از ظرفیت و پتانسیل بسیار بالایی برخوردار بوده و با توجه به تنوع و تکثر کارکردها و نقش‌ها در طول تاریخ، توانسته است با در نظر گرفتن مقتضیات و شرایط زمان و مکان و نیز امکانات، فن‌آوری‌های نوین و تجهیزات روز جامعه به بهترین نحو در انجام احسن امور محوله و همچنین رسالت الهی و وظایف ذاتی و تبیین شده از سوی رسول گرامی اسلام (ص) به ایفای نقش بپردازد. همچنین مساجد با استفاده از فناوری‌های دیجیتال می‌توانند به کانال‌های ارتباطی پویا تبدیل شوند و نقش خود را در عصر جدید به‌عنوان مراکز فرهنگی، آموزشی و اجتماعی گسترش دهند. این تحول دیجیتال نه‌تنها باعث جذب نسل جوان می‌شود، بلکه امکان تعامل با مسلمانان سراسر جهان و حتی معرفی اسلام به غیرمسلمانان را فراهم می‌کند.

در این راستا و در ادامه به اهم زمینه های بهره مندی از فناروهای های مدرن و دیجیتال در  مساجد و گسترش ارتباطات اشاره می شود:

۱- تأسیس مساجد هوشمند: بسیاری از مساجد، به‌ویژه در کشورهایی مانند عربستان و کویت، به سیستم‌های هوشمند مجهز شده‌اند که امکان کنترل نورپردازی، تهویه مطبوع و سیستم‌های صوتی را فراهم می‌کنند. این سیستم‌ها محیطی راحت برای نمازگزاران ایجاد کرده و مصرف انرژی را بهینه می‌کنند. برای مثال، مسجد هیا العساف در مکه در سال ۲۰۲۳ به‌عنوان اولین مسجد مجهز به هوش مصنوعی در عربستان افتتاح شد که در آن درها، کولرها و سیستم‌های آب به‌صورت خودکار و بر اساس اوقات شرعی مدیریت می‌شوند. سیستم‌های نظارتی هوشمند امکان رصد لحظه‌ای مصرف منابع (مانند آب و برق) را فراهم کرده و تا ۵۰ درصد از هدررفت منابع جلوگیری می‌کنند. این سیستم‌ها مدیریت مساجد را از راه دور و از طریق اپلیکیشن‌های موبایل ممکن می‌سازند.

۲- راه‌اندازی شبکه و سامانه مجازی مسجد: عصر حاضر را عصر ارتباطات و فضای مجازی می‌نامند. لازمه حضور فعال در این فضا، به‌کارگیری ابزار نوین فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات است تا از این طریق، دایره تبلیغی تنها محدود و معدود در دایره روش‌های سنتی نشود؛ بهره‌مندی از شبکه اینترنت و ارتباطات مجازی در کنار روش‌های سنتی تبلیغ دینی یکی از نیازهای ضروری در دنیای کنونی است که نباید از این فضا و ظرفیت غافل شد. با توجه به اینکه مهمترین کارکرد مساجد جنبه عبادی می‌باشد از وظایف مهم آن فراهم سازی بستر حضور فعال در شبکه و تهیه و تدوین محتوا و مطالب ارزشمند و دینی برای مخاطبان فراگیر شبکه جهانی است. راه‌اندازی سامانه ارتباطات مجازی با مخاطبان و نیز تأمین محتوا برای نیازمندان معنویت و علاقمندان طرح مباحث دینی چه در داخل و چه خارج از کشور با توجه به هجمه سنگین فرهنگی دشمن و ترویج روزافزون شبهات و طرح مباحث انحرافی برای مقابله با دین و نظام اسلامی در حوزه‌های مختلف بسیار لازم و ضروری تلقی می‌شود.

۳- فراهم سازی  ارتباطات سایبری در مسجد: ارتباطات سایبری در حوزه‌های مختلف شبکه سایبر و فضای مجازی قابلیت اجرا دارد:

- بخش ارتباطات اطلاعاتی:  بخش ارتباطات اطلاعاتی شامل چند حوزه اطلاع‌رسانی، تبلیغات مجازی، روابط عمومی، گزارش عملکرد، معرفی سامانه، بانک اطلاعات لینک به مراکز دارای انبار اطلاعات و محتوای دیجیتالی و...

- بخش ارتباطات تعاملی(کاربران خاص) : منظور از ارتباط تعاملی، ارتباط دوسویه بین متولیان و مدیران بخش‌های مختلف سامانه با کاربران و مخاطبان خاص مسجدی می‌باشد که در حوزه تخصصی فعالیت سامانه، صاحب نظر، ایده و یا کارِکارشناسی بوده و در این حوزه به عناوین و انحاء مختلف فعّال و یا در رشته‌ها و قالب‌های مختلف ذی‌ربط فعالیت می‌نمایند

- بخش ارتباطات چند رسانه‌ای: فعال‌سازی سامانه ارتباطی در تمام قالب‌های رسانه‌ای در فضای مجازی موجب خواهد شد تا از اقبال حداکثری کاربران  و مخاطبان برخوردار گردد. ارتباط با تمامی مراکز مختلف و فعال در ابعاد یک یا چند رسانه‌ای، وسعت و حوزه فعالیت سامانه را در فضای مجازی بسط و گسترش خواهد داد. بهره‌گیری از شیوه‌های نوین ارتباطی در انتقال محتوا و اطلاعات در قالب‌های: فیلم، تصویر، عکس، متن، صوت و صدا.  

- بخش ارتباطات محتوایی و فکری: با توجه به این‌که از اهداف اصلی تشکیل سامانه توسط مسجد، انتقال مفاهیم و محتواهای هدفمند برای تبیین و ترویج آن در بین مخاطبان می‌باشد. بنابراین بخش فوق‌الذکر نقش بسیار زیادی در موفقیت و دسترسی به اهداف عالی تعیین شده برای آن دارد. یکی از مهم‌ترین فعالیت‌ها در این بخش، تغذیه فکری در کنار تهیه و تدوین متون، محتوا و اطلاعات و در دسترس قراردادن آسان آن‌ها برای کاربران و مخاطبان به‌ویژه برای مخاطبان خاص (در بخش ارتباط تعاملی) می‌باشد.

- بخش ارتباطات برخط (Online):یکی از بخش‌های سامانه که زمینه‌های سرزندگی و تازه‌گی را برای کاربران فراهم می‌سازد. بخش برخط و تماس زنده و مستقیم کاربران و مخاطبان با مدیران بخش‌های مختلف سامانه می‌باشد.

- بخش ارتباطات عمومی و مردمی (کاربران عام) : این بخش برخلاف بخش ارتباطات خاص که ویژه ارتباط با کارشناسان و متخصصان و افراد فعال و ذی‌ربط امر تبلیغ انجام می‌گیرد؛ مخصوص ارتباطات با عموم مردم از هر صنف و قشر و مقطع سنی و... می‌باشد در این بخش نیز نظرات، انتقادها، پیشنهادها، سئوالات کاربران و مخاطبان دریافت شده و در صورت نیاز پاسخ داده خواهد شد.

۴- تهیه نرم‌افزار مسجد مجازی: با تهیه این نرم‌افزار به راحتی می‌توانیم فضای مجازی یک مسجد واقعی اعم از امکانان فیزیکی و برنامه‌های فرهنگی و تبلیغی  همچنین اجزاء و عناصر و کارکردهای مختلف و متنوع را در شبکه سایبر و فضای مجازی ترسیم، تبیین و معرفی کنیم. امروزه با توجه به فن‌آوری‌های بسیار پیشرفته‌ای که در حوزه IT به وجود آمده است و نیز با کمک گرفتن از امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری رایانه‌ای از قبیل انیمیشن، پخش فیلم و عکس، استفاده از منابع اطلاعاتی در کنار فضای سه‌بُعدی مسجد، می‌توان بستر مناسبی برای الگوسازی، هدایت و برنامه‌ریزی فرهنگی و... فراهم نمود.

۵- شبکه ملی پورتال (درگاه) مساجد: مساجد خود شبکه‌ای گسترده و فراگیر هستند که در حوزه تبلیغ آموزه‌های دینی به صورت هدفمند فعالیت می‌نماید. با بهره‌گیری از این تجربه گرانقدر و نیز بهره‌مندی از سیستم شبکه‌ای در فضای مجازی، می‌توان بالاترین ضریب موفقیت را در ترویج مفاهیم اسلامی و تبلیغ‌ و اطلاع‌رسانی آموزه‌های دینی به دست آورد. یکی از ظرفیت‌های عظیمی که که در این خصوص چه در مساجد و چه در فضای مجازی امکان انجام آن وجود دارد، راه‌اندازی شبکه پورتال ملی مساجد است تا از طریق آن بتوان دروازه و درگاهی مناسب برای فعالان مساجد فراهم ساخت.

۶-  ویکی مسجد (دانشنامه آزاد مسجد) در فضای مجازی: ویکی معمولا به انواعی از وب‌گاه‌ها گفته می‌شود که به تمام بازدیدکنندگانش، بعضی اوقات حتی بدون نیاز به ثبت نام در وب‌گاه، اجازهی ویرایش، افزودن، یا حذف مطالب را می‌دهد. همچنین به برنامه‌های کامپیوتری که برپایی چنین وب‌گاه‌هایی را ممکن می‌سازند، ویکی گفته می‌شودیک ویکی مجموعه‌ی صفحات وبی است که به هر کسی این اجازه را می‌دهد تا در تهیه ی محتوایش مشارکت کند، یا دست‌کم هر کسی که به نرم‌افزار سرویس‌دهنده ویکی دسترسی دارد. ویکی‌ها با واسط کاربری نسبتاً ساده‌ای امکان تولید فرامتن و استفاده از زبان‌های نشانه‌گذاری را فراهم می‌آورند و اغلب برای ایجاد پایگاه‌های وب گروهی و ارتقای پایگاه‌های اجتماعی و تحقق مدیریت دانش به کار برده می‌شوند.

۷- راه‌اندازی شبکه‌های اجتماعی اهالی مسجد: بهره‌مندی از شبکه‌های فراگیر اجتماعی در فضای مجازی امری بدیهی است که اثرگذاری و تأثیراتش بر همگان روشن بوده و قابل اغماض نیست. با توجه به اینکه مسجد یک نهاد اجتماعی است و هم‌راستایی کارکرد اجتماعی این شبکه‌ها با آن میزان اثربخشی و موفقیت را دوچندان خواهد کرد. از سویی دیگر حضور اقشار و مخاطبان بسیار متنوع و متکثر از طبقات اجتماعی مختلف در مساجد نیز مزیت بالقوه دیگری است که می‌تواند بر میزان اثرگذاری آن بیافزاید. همچنین با  ایجاد کانال‌های اختصاصی در تلگرام، ایتا: بله و یا اپلیکیشن‌های مخصوص مسجد برای دسترسی آسان مخاطبان بین‌المللی دست یافت.

۸- تشکیل گروه‌های تخصصی اجتماعی مخاطبان مسجدی:  باتوجه به ظرفیت و پتانسیل بسیار بالای فضای مجازی در فراهم‌سازی زمینه‌های مختلف فعالیت برای اقشار، طبقات و نیز سطوح مختلف اجتماعی و از سوی دیگر توان و امکانات بالقوه‌ای که در حوزه‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و نیز منابع انسانی در مساجد، تناسب کاری و فعالیت این ظرف و مظروف بستر مناسبی برای مخاطبان و اهالی مسجد به خصوص برای نوجوانان و جوانان فراهم ساخته است تا در عرصه‌های مختلف فعالیت‌های تخصصی و عمومی نمایند. عرصه‌هایی چون: هسته‌ها و انجمن‌ها، کانون‌ها، گروه‌ها و ... علمی فرهنگی، هنری، اجتماعی، ادبی خبر و خبرنگاری، رسانه‌ای، ورزشی داشته باشند.

۹- راه‌اندازی شبکه الکترونیکی (اوتوماسیون) مساجد: یکی از مهمترین نقش‌های مساجد از ادوار گذشته تا به حال، دارا بودن نقش شبکه‌ای آن است. که مهمترین نماد و جلوه بروز آن در جریان شکل‌گیری انقلاب اسلامی شاهد بودیم. در این راستا و در ترویج و بسط این نقش در فضای مجازی و اینترنت، راه‌اندازی شبکه الکترونیکی مساجد به منظور تسریع در ارتباطات با نهادها، سازمان‌ها و دستگاه‌های اجرایی مرتبط و نیز سرعت بخشیدن به تعامل دوسویه با نهادهای اجتماعی، موسسات، کانون‌های و... مردمی و غیر دولتی فعال در حوزه مسجد، اتوماسیون تخصصی مسجد (شبکه الکترونیکی مساجد) می‌تواند نقش ارزنده‌ای را ایفاء نماید و به صورت شبکه‌ای مطمئن و فراگیر کلیه مکاتبات، تعاملات و ارتباطات را در اسرع وقت بین مراکر مرتبط با مسجد فراهم سازد.

۱۰- بهره‌گیری از تکنولوژی :GPS   یکی از روش‌های کاربردی ما در بهره‌گیری از فن‌آوری‌های نوین ارتباطی برای گسترش تعامل و تبیین مفاهیم دینی در فضای مجازی، بومی کردن تکنولوژی جدید ارتباطی، با توجه به فرهنگ ملی و اسلامی می‌باشد. GPS یکی از این فن‌آوری‌ها است که به عنوان مکمل دیگر ابزار در فضای مجازی، به ما در رسیدن به هدف‌های عالیه کمک شایانی می‌کند. این برنامه می‌تواند در مکان‌هایی که شناخت دقیق مختصات جغرافیایی و موقعیت مکانی آن نسبت به کعبه (برای انجام اعمال عبادی) مشخص نیست، در تعیین قبله به ما کمک نماید. (توسعه سیستم‌های تشخیص قبله و اوقات نماز مبتنی بر GPS).

۱۱- منبر مجازی: در فرهنگ ما منبر یکی از مکان‌هایی است که در آن تبلیغ مسائل و احکام مذهبی و بیان آموزه‌ها و مفاهیم دینی صورت می‌گیرد. در   بیش‌تر روضه‌خوانی‌ها، مجالس اعیاد، وفیات، مناسب‌های ملی و مذهبی، عزاداری و حتی جشن‌ها منبر، نقش مهمی را در بیان محتوا و مطالب توسط روحانی و مبلغان دینی ایفا می‌نماید.

۱۲- ایجاد مسجد مجازی:  عنوان نرم‌افزاری است که از امکانات دنیای مجازی رایانه‌ای در جهت معرفی و شناسایی و اطلاع‌رسانی در حوزه‌ها و بخش‌ها و عناصر و کارکردهای گوناگون و متنوع مسجد به عموم کاربران رایانه‌های شخصی معرفی شده است که با کمک گرفتن از امکانات رایانه‌ای از قبیل انیمیشن، پخش فیلم و عکس، استفاده از منابع اطلاعاتی در کنار فضای سه بعدی و مجازی مسجد، می‌توان بستری مناسب برای الگوسازی و هدایت فرهنگی، هنری، آموزشی و اجتماعی فراهم نمود.

۱۳- صحّت قرائت نماز به صورت مجازی در مسجد: با توجه به این‌که یکی از مهم‌ترین شرایط صحت نماز، قرائت و اداء تلفّظ صحیح کلمات است و از آنجا که شاید تعدادی از مخاطبان مسجدی به ویژه نوجوانان و جوانان، مأخوذ به حیا بوده و از مراجعه به امام‌مسجد و یا روحانیون جهت تصحیح قرائت نماز خودداری ‌نمایند کاربران می‌توانند با نصب این نرم‌افزار بر روی رایانه شخصی خود، قرائت نماز خود را تصحیح کنند.

۱۴- راه اندازی دائره المعارف اسلامی مسجد(دیجیتالی‌سازی کتابخانه‌های مساجد) : با توجه به پیشرفت علم و فناوری و ورود نسل جدید وسایل ارتباطی مانند تلفن های همراه و تبلت و همچنین لزوم برنامه ریزی فرهنگی هدفمند در این راستا، انجام طرحهای بدیع که بتواند پاسخگوی نیازهای مخاطبین و جامعه هدف باشد اولویت مضاعفی می یابد. بنابراین ایده پیشنهادی راه اندازی کتابخانه مجازی و دیجیتالی در مساجد در راستای احیا و تقویت کارکرد فرهنگی و آموزشی مساجد طراحی و ارائه می گردد. ایجاد کتابخانه الکترونیک با منابع دیجیتال (کتاب‌های PDF، فایل‌های صوتی و تصویری).

۱۵- پخش آنلاین مراسم مذهبی و دروس دینی : برگزاری پخش زنده (Live Stream) نمازهای جمعه، مراسم اعیاد مذهبی، جلسات تفسیر قرآن و سخنرانی‌های علمی از طریق پلتفرم‌ها. خطبه‌ها و درس‌های دینی به‌صورت زنده از طریق اینترنت پخش می‌شوند و این امکان را به مسلمانان سراسر جهان می‌دهند تا از برنامه‌های مساجد بزرگ مانند مسجدالحرام و مسجدالنبوی بهره‌مند شوند. نمایشگرهای دیجیتال در مساجد اطلاعات دینی و راهنمایی‌هایی مانند اوقات شرعی، اذکار و دستورالعمل‌های مربوط به زائران را نمایش می‌دهند و تجربه‌ای بهتر برای نمازگزاران فراهم می‌کنند.

۱۶- طراحی اپلیکیشن موبایل برای مساجد: توسعه اپلیکیشن‌های مسجد با قابلیت‌های مختلف مانند: اعلام اتوماتیک اوقات شرعی بر اساس موقعیت جغرافیایی کاربر. آموزش قرآن و حدیث با ترجمه‌های چندزبانه. امکان پرداخت الکترونیکی نذورات، صدقات و کمک‌های مردمی (زکات، وقف). اطلاع‌رسانی برنامه‌های مسجد و رویدادهای مذهبی، نقشه قبله‌یاب با فناوری AR.، دفترچه الکترونیک نذورات و صدقات و سیستم رزرواسیون برای مراسم و برنامه‌های مسجد.

۱۷- هوش مصنوعی و چت‌بات‌های پاسخگو به سوالات شرعی:  استفاده از ربات‌های هوش مصنوعی در وبسایت‌ها برای پاسخگویی خودکار به سوالات متداول شرعی، هوش مصنوعی (AI) و چت‌بات‌های دینی و  پاسخگویی خودکار به سوالات شرعی و امکان پرسش صوتی از ربات و دریافت پاسخ فوری.

۱۸- بین‌المللی‌سازی محتوا با ترجمه چندزبانه: ارائه محتوای مسجد به زبان‌های انگلیسی، عربی، اردو، فرانسه و... برای گسترش ارتباط با مسلمانان جهان و همکاری با مترجمان حرفه‌ای برای زیرنویس ویدئوها و مقالات.

۱۹- همکاری با مؤسسات بین‌المللی اسلامی: ارتباط با سازمان‌هایی مانند اتحادیه جهانی علمای مسلمین، الازهر، یا مجامع اسلامی در اروپا و آمریکا برای تبادل تجربیات و محتوا ومشارکت در کنفرانس‌های مجازی بین‌المللی درباره چالش‌های جهان اسلام.

۲۰- تبلیغات هوشمند: استفاده از تبلیغات هدفمندبا بهرهگیری از هوش مصنوعی برای جذب مخاطبان جدید.

۲۱- بهره مندی ازواقعیت مجازی (VR) و واقعیت افزوده (AR) در مساجد: بازدید مجازی از مکان‌های مقدس، طراحی تور VR از حرم امامان (ع) برای کسانی که امکان سفر ندارند، آموزش مناسک: اپلیکیشن‌های آموزش نماز، وضو و حج با قابلیت AR برای نمایش مراحل به صورت تعاملی ونمایش سه‌بعدی اماکن تاریخی اسلام: بازسازی مجازی مسجدالنبی، بقیع، یا وقایع عاشورا با فناوری VR.

۲۲-آموزش از راه دور: با استفاده از واقعیت مجازی و پلتفرم‌های دیجیتال، مساجد می‌توانند دوره‌های آموزش قرآن و دروس دینی را برای دانش‌آموزان در سراسر جهان برگزار کنند و آموزش اسلامی را گسترش دهند.