از اربعین تا ابوجا؛ ریشه‌های یک درگیری خونین

خبرگزاری شبستان، گروه بین الملل:  شش روز، خیابان‌ها و جاده‌های نیجریه میزبان کاروان‌های عزاداری اربعین بود؛ حرکت‌هایی آرام و منظم که از کادونا و کاتسینا تا زاریا و سابون برنی امتداد داشت. این مراسم برای شیعیان نیجریه نه‌تنها یادآور واقعه عاشورا، بلکه نمایش هویت مذهبی، همبستگی اجتماعی و پایداری در برابر فشارهای سیاسی است.

اما ۲۰ صفر ۱۴۴۶ (۲۵ آگوست ۲۰۲۴)، در ابوجا، این مسیر معنوی به نقطه‌ای خونین رسید. آنچه قرار بود پایانی باشکوه بر راهپیمایی‌های اربعینی باشد، به رویارویی مسلحانه میان پلیس و عزاداران بدل شد. روایت پلیس و جنبش اسلامی نیجریه از این حادثه کاملاً متفاوت است؛ روایتی که بدون بررسی پیشینه روابط پرتنش دو طرف و سابقه خشونت‌ها، نمی‌توان به عمق آن پی برد.

۱. روایت حادثه در ابوجا

بر اساس گزارش‌ها، راهپیمایی روز اربعین از منطقه Wuse ۳ به سمت میدان برگر در حال حرکت بود که با ورود نیروهای پلیس، فضا به سرعت متشنج شد.

پلیس اعلام کرده  بود که برخی از حاضران به مأموران حمله کردند، دو نفر از نیروهایش جان باختند، سه نفر دیگر زخمی شدند و سه خودروی گشتی به آتش کشیده شد.

اما جنبش اسلامی نیجریه (IMN) این ادعا را رد کرده و تأکید کرد که راهپیمایی مسالمت‌آمیز بوده و از هفته‌ها قبل، موضوع برگزاری آن از طریق نامه به پلیس، مشاور امنیت ملی و نهادهای دولتی اطلاع داده شده بود.

به گفته این جنبش، تیراندازی پلیس بدون هیچ هشدار قبلی و به سمت شرکت‌کنندگان بی‌سلاح صورت گرفته است.

روز یکشنبه ۲۰ صفر ۱۴۴۶ (۲۵ اوت ۲۰۲۴)، در ابوجا، این مسیر معنوی به نقطه‌ای خونین رسید. آنچه قرار بود پایانی باشکوه بر راهپیمایی‌های اربعینی باشد، به رویارویی مسلحانه میان پلیس و عزاداران بدل شد.

۲. پیشینه تنش‌ها

درک ابعاد این حادثه بدون رجوع به تاریخچه روابط دولت نیجریه و شیعیان ناقص است. نقطه عطف این تنش‌ها، حادثه زاریا در دسامبر ۲۰۱۵ بود؛ جایی که در جریان درگیری میان ارتش و پیروان شیخ ابراهیم زکزاکی، رهبر شیعیان نیجریه، صدها نفر شهید شدند و خود رهبر جنبش نیز بازداشت شد.

از آن زمان، هر تجمع مذهبی بزرگ شیعیان، به‌ویژه مراسم اربعین، با نگرانی‌های امنیتی و محدودیت‌های پلیس همراه بوده است. دولت، این تجمع‌ها را گاه تهدیدی علیه نظم عمومی می‌داند، در حالی که برای شیعیان، این مراسم بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت دینی و حق مسلم آزادی مذهبی است.

۳. ابعاد مذهبی و اجتماعی

راهپیمایی اربعین در نیجریه نه تنها یادآور قیام امام حسین(ع) در کربلاست، بلکه نمادی از مقاومت اجتماعی در برابر فشارهای مذهبی و سیاسی است. حضور هزاران نفر از ایالت‌های آداماوا، تارابا، گومبه، بائوچی، جوس، لافیا و سامیناکا در این مراسم نشان می‌دهد که این آیین، مرزهای جغرافیایی و قومی را در می‌نوردد و به بستری برای همبستگی ملی بدل می‌شود.

این گستره و شور مردمی، در کنار سابقه برخوردهای امنیتی، سبب شده است که هر سال احتمال تنش در بخشی از مسیرهای راهپیمایی وجود داشته باشد.

حادثه اربعین ۲۰۲۴ در ابوجا، بار دیگر نشان داد که مسأله شیعیان در نیجریه صرفاً یک اختلاف مذهبی نیست، بلکه گره‌خورده به سه بُعد امنیتی، سیاسی و هویتی است. از یک سو، دولت و نیروهای امنیتی با ذهنیت «مدیریت تهدید» به تجمع‌های بزرگ شیعیان نگاه می‌کنند و از سوی دیگر، جنبش اسلامی نیجریه این تجمع‌ها را حق مسلم مذهبی و تجلی وفاداری به آموزه‌های عاشورا می‌داند.

۴. پیامدها و پرسش‌های پیش رو

حادثه ابوجا این پرسش اساسی را دوباره زنده کرد؛ آیا دولت نیجریه توان و اراده لازم برای تأمین امنیت آیین‌های مذهبی را دارد؟ واکنش‌های متناقض پلیس و جنبش اسلامی نشان می‌دهد که شکاف بی‌اعتمادی میان دو طرف همچنان عمیق است.

در سطح بین‌المللی، این رویداد ممکن است بار دیگر توجه نهادهای حقوق بشری و سازمان‌های اسلامی را به وضعیت آزادی مذهبی در نیجریه جلب کند. در داخل کشور نیز احتمال تشدید فضای امنیتی و محدودیت‌های جدید علیه تجمع‌های شیعیان وجود دارد؛ روندی که می‌تواند تنش‌های مذهبی را در بلندمدت تقویت کند.

حادثه اربعین ۲۰۲۴ در ابوجا، بار دیگر نشان داد که مسأله شیعیان در نیجریه صرفاً یک اختلاف مذهبی نیست، بلکه گره‌خورده به سه بُعد امنیتی، سیاسی و هویتی است. از یک سو، دولت و نیروهای امنیتی با ذهنیت «مدیریت تهدید» به تجمع‌های بزرگ شیعیان نگاه می‌کنند و از سوی دیگر، جنبش اسلامی نیجریه این تجمع‌ها را حق مسلم مذهبی و تجلی وفاداری به آموزه‌های عاشورا می‌داند.

این شکاف، زمانی که با خاطره‌های تلخ سرکوب‌های گذشته از جمله کشتار زاریا همراه می‌شود، به فضایی از بی‌اعتمادی دائمی منجر می‌گردد. در چنین بستری، حتی کوچک‌ترین سوءتفاهم می‌تواند به حادثه‌ای خونین ختم شود.

حادثه ابوجا تنها یک رویداد خونین در روز اربعین نبود؛ بلکه آینه‌ای بود که بحران عمیق‌ترِ مدیریت تنوع مذهبی در نیجریه را به نمایش گذاشت. تا زمانی که این بحران با رویکردی فراگیر و حقوق‌محور حل نشود، سایه خشونت همچنان بر مناسک مذهبی سنگینی خواهد کرد.