به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری شبستان: همزمان با محرم حسینی و فرارسیدن ایام عزاداری برای سید و سالار شهیدان؛ اشعار مختلفی از شاعران آیینی در مجالس و محافل خوانده میشود. یکی از این شاعران خوشدل تهرانی است؛ دکتر «محمد جواد گودینی» نویسنده، مترجم و استاد دانشگاه در یادداشتی به بررسی ابیات سروده شده توسط این شاعر پرداخته است که در ادامه میخوانید:
امام حسین بن علی(ع) که به فرموده خاتم پیامبران(ص)، سَروَر جوانان اهل بهشت، سِبطی از اَسباط و از گُلهای رسول اکرم(ص) بوده و به گواه روایات فراوان، به همراه دیگر اعضای خاندان پیامبر(ص) (خمسه آل عبا)، خداوند هر گونه آلودگی، زشتی و پلشتی را از وجودشان دور نموده و آنان را کاملا پاک و آراسته ساخته است، در شعر و ادب درخشان پارسی از جایگاهی والا برخوردار بوده و از گذشته تاکنون همواره مورد ستایش سرایندگان پارسی گو به شمار می رفته است؛ تا جاییکه می توان گفت مدح و ستایش سالار شهیدان(ع) که در نبردی نابرابر در سرزمین نینوا به فیض شهادت نائل آمد (به عنوان الگویی برای همه حق طلبان در سراسر گیتی)، جلوه ای زیبا از ادبیات آیینی و پایداری در زبان پارسی بوده و شاعران و ادیبانِ فراوانی، واقعه کربلا را با زبان شعر و ادبیات به تصویر کشیده اند. (صفة الصفوة، ج۱ ص۳۴۴؛ تذکرة الخواص، ج۲ ص۱۲۷- ۱۲۶).
شاعرانِ پارسی گوی، همواره زبان به مدح چهره تابناک حسین بن علی(ع) گشوده و ظلم ستیزی، ایستادگی در برابر ستمکاران و بدسیرتانِ زمانه را از سوی آن امام همام(ع) ستوده اند و بررسی واقعه کربلا و دفاع جانانه امام(ع)، اهل بیت و یارانش از مبانی دینی و ایستادگی در برابر تحریف آیین اسلام از سوی یزیدیان و شجاعت بی مانند سالار شهیدان(ع)، همواره یکی از موضوعات مورد عنایت شاعران و سرایندگان پارسی از جمله در دوران معاصر بوده است.
کمال الدین علی محتشم که به "محتشم کاشانی" شهره یافته (سده دهم هجری؛ شاعرِ دورانِ صفویه در ایران)، جایگاهی بی مانند در میان شاعران آیینی یافته و می توان او را نقطه عطفی در ادبیات آیینی در ادب پارسی توصیف نمود. ترکیب بند او در رثای شهیدان کربلا، از شهرت بسزایی برخوردار بوده و در طول سده های گذشته تاکنون، اشعار جانسوز او زینت بخش و نقش بند حسینیه ها و مجالس سوگواری شهیدان نینوا گردیده و این شاعر نامور، با هنرمندی فراوان، فاجعه کربلا از یک سو و دلاوری، جوانمردی و بزرگواری امام حسین(ع) و جانفشانی اهل بیت(ع) در دفاع از حق از سوی دیگر و همچنین تبه کاری دشمنان و دَدمنشی و ظلم آشکارشان در حقِ نوباوگان رسول خدا(ص) را به زیبایی به تصویر کشیده است؛ به طوری که بر هر خواننده ای اثر گذاشته و مظلومیت اهل بیت(ع) را ترسیم می نماید. از این رو سروده های محشتم را می توان از برترین و دل نشین ترین سروده های ادب حسینی و عاشورایی توصیف نمود.
در میان سرایندگان معاصر (از دوران مشروطه به بعد) نیز بسیاری از شاعران و ادیبانِ مکتب گرا، زبان به ستایش اهل بیت رسالت(ع) به ویژه سبط رسول خدا(ص) حضرت حسین بن علی(ع)، خاندان و یاران وفادار آن حضرت(ع) گشوده و در سروده هایشان به رویدادِ تاریخی و تمدن ساز قیام حسینی(ع) و مدح سالار شهیدان(ع) و ستایش حق طلبی و ظلم ستیزی آن امام والا تبار(ع) اشاره جسته و سروده های خود را به این موضوع اختصاص داده اند.
به طور نمونه، سراینده معاصر "حبیب الله چایچیان" متخلص به "حسان" در سروده ای دلنشین، رویداد شب عاشورا و انس عاشقانه یاران امام حسین(ع) را (که با وجود قطعی بودن شهادت، دست از سَروَر و مراد خود نکشیده و همچون پروانگانی پیرامون شمعِ وجودِ امام «ع» حلقه زده بودند) این گونه توصیف نموده است:
امشب شهادت نامه عشاق امضا می شود/ فردا زخون عاشقان این دشت دریا می شود
امشب کنار یکدگر بنشسته آل مصطفی/ فردا پریشان جمع شان چون قلب زهرا می شود
امشب صدای خواندن قرآن به گوش آید ولی/ فردا صدای الامان زین دشت بر پا می شود
امشب کنار مادرش لب تشنه اصغر خفته است/ فردا خدایا بسترش آغوش صحرا می شود
امشب رقیه حلقه زرین اگر دارد به گوش/ فردا دریغ این گوشوار، از گوش او وا می شود
امشب بود جای علی آغوشِ گرمِ مادرش/ فردا چو گل ها پیکرش پامال اَعدا می شود
امشب گرفته در میان اصحاب، ثار الله را/ فردا عزیز فاطمه بی یار و تنها می شود ... (ساز نی در کربلاست، ص۱۳۰).
یکی از این شاعران و ادیبان سترگ در ادبیات معاصر، "علی اکبر خوشدل تهرانی" (زاده تهران به سال ۱۲۹۳ و وفات یافته در سال ۱۳۶۵ خورشیدی) به شمار می رود که دیوان اشعار وی بارها به چاپ رسیده است. وی شاعری زیبا سخن، خوش گفتار، آشنا با تاریخِ واقعه کربلا و روایاتی است که درباه امام حسین(ع) ایراد شده و این تاریخ شناسی و دانش وی در احادیث، در شعر و ادبش کاملا آشکار است. می توان گفت مشهورترین ابیات وی، این دو بیتی است که درباره علت و فلسفه قیام امام حسین(ع) سروده و آزادگی، رادمردی و ظلم ستیزی را مهمترین دلیل این قیام آسمانی تعبیر نموده است:
بزرگ فلسفه قتل شاه دین این است/ که مرگ سرخ بِه از زندگی ننگین است
حسین مظهر آزادگی و بندگی است/ خوشا کسی که چنینش مرام و آیین است
وی در دیگر اشعارش نیز به فلسفه قیام بزرگ عاشورا و نهضت جاودانه حسین بن علی(ع) اشارت جسته و احیای دین، آزادگی، عدالت و دیگر فضیلت های انسانی و دینی را علت اصلی قیام توصیف کرده است.
خوشدل در سروده دیگری چنین می گوید:
آنکه بر مرگ زند خنده، بر او گریه خطاست/ گر چه خود قصه پر غُصه وی محنت زاست
هدف عالی آن رهبر مردان بزرگ/ دین و آزادی و عدل و شرف و مجد و عَلاست
خطبه هایی که بهر چند قدم انشا کرد/ بود برنامه آن شَه سراپا شیواست
وَه چه برنامه جامع به جهان عرضه نمود/ که زخون خود و هفتاد و دو یارش امضاست
به قیامش مَنِگر گر چه قیامی است عظیم/ نهضت فکری وی بین که چه پُر ارج و بهاست
گفت اگر کشته به میدان شوم اند ره حَق/ خوشتر از مردن در بستر رنج است و عَناست
مرگ با عزت از عمرِ به ذلت، بهتر/ آدمی را که سرانجام حیاتش به فناست
زندگی در نظر من که حسینم نام است/ به جهاد است که سرلوحه برنامه ماست ...
خوش دلا واقعه کرببلا مدرسه است/ که دروسش شرف و دانش و دین است و هُداست (دیوان خوشدل تهرانی، ص۵۸۷- ۵۸۶).
شاعر اهل بیت(ع) در سروده ای دیگر، نیک بختی دو سرای را در گرو ارادت و دوستی اهل بیت(ع) از جمله امام سبط شهید(ع) تعبیر کرده و دلداگی اش به ساحت مقدس حضرت سید الشهدا(ع) را این گونه ابراز می دارد:
نمی رود ز دل ما برون، محبت تو/ که بسته است به جان رشته ولایت تو
سعادت دو جهان شد نصیب آنکه ز صدق/ نَهَد به گردنِ دل حلقه ارادت تو
به آبِ خضر چه حاجت چو خاک کوی تو هست/ که جان دهد به تن مُرده فیض تربت تو
مَزارت ار چه بُوَد "فِی قُلُوبِ مَن وَالاه"/ نصیب من شده از راهِ دل، زیارت تو
به غیر باب ولایت، بهشت را در نیست/ بود کلید جنان در کفِ کفایت تو
عزیز فاطمه، ای شاه تشنه لب که بود/ خود از مصائب عالم فزون مصیبت تو
به صبر زینب مظلومه خواهر تو قسم/ که شد اسارت وی رونق شهادت تو ...
که خوشدلیم چو خوشدل از آنکه در همه عمر/ نشسته ایم سر خوان پُر ز نعمت تو (همان، ص۷۰۵).
وی در سروده ای دیگر، انقلاب و نهضت امام حسین(ع) را رویدادی بی نظیر در تاریخ بشر توصیف کرده که همچون دیگر انقلاب هایی که در جوامع رخ داده، نمی باشد؛ چرا که رنگ و بوی خدایی داشته، در راستای اقامه حق و حقیقت، دفاع از ستم دیدگان و مبارزه با ستمکاران به انجام رسیده و آن چهره درخشان جهان اسلام(ع)، مرگِ همراه با عزت را بر زندگی همراه با ذلت و خواری ترجیح داده است:
سرخ چون خون بود کتاب حسین/ وه از این حُسن انتخاب حسین
انقلابات دهر بسیار است/ نیست لیکن چو انقلاب حسین
یار مظلوم و خصم ظالم بود/ چون پدر، بین رَه صواب حسین
تا ابد با جهانیان باشد/ "لا أرَی المَوت" خوش خطاب حسین
زندگی در عقیده است و جهاد/ وین سخن باشد از کتاب حسین
مرگ برتر ز عمر با ذلت/ هست برنامه جناب حسین
خوشدلا روشنی و گرمی جوی/ از رخِ همچو آفتاب حسین (همان، ص۷۸۴).
نهضت و قیام سالار شهیدان و سرور آزادی خواهان حضرت حسین بن علی(ع) در سروده شاعران پارسی، بازتابی از علاقمندی جامعه ایرانی و پارسی زبانان به اولیای خداوند به ویژه پیشوای حق طلبان و خداباوران حضرت حسین بن علی(ع) بوده و دلیلی است بر دلدادگیِ مردم این سرزمین (به ویژه شاعران آیینیِ این مرز و بوم) به دین اسلام و مفاهیم دینی و خداباوری ایشان که در ستایش اهل بیت طاهرین(ع) و گزاره های دینی جلوه گر است.
خوشدل تهرانی از سرایندگان خوش گفتار بوده که در اشعار خود، علت و فلسفه قیام حسینی(ع) را به زیبایی و خوبی به تصویر کشیده، سروده هایی نغز و پرمعنا در ستایش امام حسین(ع) سروده و گاه نکات روایی را لابلای اشعارش نقل کرده است؛ از این رو سروده های وی تنها اثر ادبی که از زیبایی شناسی ادبی برخوردار بوده، نمی باشد؛ بلکه علاوه بر زیبایی ادبی، برخوردار از مضامین پرمعنای معرفتی بوده و درس آموز برای مخاطبان محسوب می گردد.
فهرست منابع:
۱- ابن جوزی، ابوالفرج، صفة الصفوة، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیة ۱۹۹۱
۲- خوشدل تهرانی، علی اکبر، دیوان اشعار خوشدل تهرانی، نشریات ما ۱۳۷۰
۳- زریان، رحیم، ساز نی در کربلاست، انتشارات اطلاعات ۱۳۹۷
۴- سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، المجمع العالمی لأهل البیت(ع) ۱۴۲۶ق
نظر شما