به گزارش خبرگزاری شبستان از فارس، آب و هوای نیریز خشک است و آفتابش بیپروا. اما همین خاک، درست همین زمین خشن و گرم، یکی از رازآلودترین جلوههای معماری اسلامی را در دل خود نگه داشته است؛ بنایی که نه با کاشیکاریهای پر زرق، نه با منارههای سر به آسمان، که با سکوتی سنگین و ساختاری ساده، حکمت را زمزمه میکند: «مسجد جامع کبیر نیریز».
این مسجد، برخلاف بیشتر مساجد تاریخی ایران، با ظرافتی خاموش، ایوانی تنها را در آغوش گرفته؛ ایوانی که علاوه بر یک عنصر معماری، شناسنامهای برای نخستین تجربههای ساخت مسجد در ایران پس از اسلام است.
اینجا آلبومی از سبک ساسانی در عصر اسلامی است؛ جایی که ردپای تاریخ، بر دیوارها و کتیبهها و گچبریهای خاموشش حک شده و هر ترک روی گنبد یا هر رنگِ رفته از گچ، صدایی است از دل قرنها.
وقتی به این مسجد وارد میشوی، چیزی در فضا هست که دست از سادگی نمیکشد. نه بازی رنگ و نه هیاهوی طرح؛ تنها تقارن و هندسه و نور است که حرف میزند. اینجا تاریخ فریاد نمیزند، پچپچ میکند. و اگر گوشی برای شنیدن و نگاهی برای دیدن داشته باشی، قصهای از هزار سال پیش برایت خواهد گفت. قصهای که از معماری ساسانی آغاز میشود، از شاهان صفوی و والیان قاجار عبور میکند و به مسجدی ختم میشود که هنوز هم، در دل نیریز، ایوانش رو به قبله باز است.
ایوانی به بلندای تاریخ
در نگاه نخست، آنچه بیش از هر چیز چشم را میگیرد، ایوانی است که بهسادگی و شکوه، روبهقبله امتداد یافته؛ ایوانی که در گذشته بخش اصلی و محوری مسجد بوده و بعدها ایوانی دیگر در مقابل آن افزوده شده است.
در دل شهر نیریز، جایی که گامهای تاریخ هنوز بر سنگفرش محلهها شنیده میشود، بنایی قد برافراشته است که زمان را تاب آورده و امروز بهعنوان یکی از گنجینههای معماری مذهبی ایران شناخته میشود. بنای تاریخی مسجد جامع کبیر نیریز بهعنوان نخستین مسجد تکایوانی کشور، هویتی منحصر بهفرد در معماری اسلامی ایران دارد.
در نگاه نخست، آنچه بیش از هر چیز چشم را میگیرد، ایوانی است که بهسادگی و شکوه، روبهقبله امتداد یافته؛ ایوانی که در گذشته بخش اصلی و محوری مسجد بوده و بعدها ایوانی دیگر در مقابل آن افزوده شده است. بهگفتهی «آذر جانعلیپور»، راهنمای گردشگری تاریخی، «ایوان این مسجد بهصورت یک ناودان ممتد رو به قبله است و انتهای جنوبی آن بسته شده و محراب در آن قرار داده شده است.»
از ساسانی تا سلجوقی
اما آنچه این ایوان را از دیگر بناهای مشابه جدا میکند، پیشینهای است که آن را به دوران پیش از سلجوقیان نسبت میدهند. «سبک معماری ساسانی در ایوان بهوضوح به چشم میخورد. در گذشته روی هر یک از اضلاع جانبی این ایوان، پنج طاق نمای گود وجود داشت اما اکنون پشت تکیهگاههای ایوان، بخشهای قدیمی به رنگ سیاه دیده میشود که پایههای پشتیبان بنا هستند.»
معماری کهن، با سازههای نو
در ایوان اصلی مسجد جامع کبیر نیریز، شاهد ساخت یک محراب هنرمندانه هستیم که در اطراف خود دارای کتیبههایی از نام ائمه معصومین(ع) است.
با گذشت قرنها و تغییر و تحولاتی که در دل تاریخ رخ داده، مسجد تنها در قالب یک فضای عبادی باقی نمانده است. ساخت مناره و افزودهشدن ایوان روبهرو، بنا را به شکل امروزی درآورده است. ضلع شمالی ایوان باز است و حیاط مسجد روبهروی آن قرار دارد؛ نشانی از طراحیهای خراسانی که در این اثر دیده میشود و معماری ساده و بیپیرایهای را ارائه میدهد که در عین سادگی، واجد معنا و فرم است.
جانعلیپور در اینباره میگوید: «ضلعهای شرقی و غربی ایوان از هر طرف توسط پنج طاق محرابیشکل عمیق به شبستانهای مسجد متصل میشوند.» این طاقها، در عین کارکرد ساختاری، فضایی عرفانی و آرامبخش برای نمازگزاران خلق کردهاند که همچنان در سکوت مسجد جاری است.
اما شاید زیباترین عنصر این بنای تاریخی، محراب گچبریشدهای باشد که با ظرافت و معنویت تلفیق شده است؛ محرابی که آیات قرآن، نقوش هندسی، گل و گیاه، و نام ائمه اطهار(ع) را در دل خود جای داده است. «در ایوان اصلی مسجد جامع کبیر نیریز، شاهد ساخت یک محراب هنرمندانه هستیم که در اطراف خود دارای کتیبههایی از نام ائمه معصومین(ع) است.»
سخنِ سنگ، به زبان کتیبه
مسجد جامع کبیر نیریز، از سال ۱۳۱۲ خورشیدی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و امروز نهفقط یک اثر معماری کهن، که نشانی زنده از پیوند هنر، دین و تاریخ در پهنهی فرهنگ ایرانیاسلامی است.
همچنین سردرهای مسجد، حامل سندهایی از دورانهای مختلف تاریخیاند. سه کتیبه که هرکدام داستانی جداگانه روایت میکنند. نخستین کتیبه به سال ۱۰۸۸ هجری قمری بازمیگردد و از مرمت مسجد توسط «میرزا نظام» در دوره شاه سلیمان صفوی سخن میگوید.
دومین کتیبه، مربوط به سال ۱۲۵۹ هجری قمری است که در دوران «زینالعابدین خان نیریزی» نگاشته شده و ناظر بر امور مالیاتی و دیوانی مسجد است. و سومین کتیبه، مرمت صورتگرفته در دوره ناصری را در سال ۱۳۰۰ هجری قمری مستند میکند. «روی سردر شمالی مسجد نیز کتیبهای دیگر قرار دارد که بر قدمت تاریخی و پیوستگی معماری مسجد گواهی میدهد.»
مسجد جامع کبیر نیریز، از سال ۱۳۱۲ خورشیدی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و امروز نهفقط یک اثر معماری کهن، که نشانی زنده از پیوند هنر، دین و تاریخ در پهنهی فرهنگ ایرانیاسلامی است. در زمانی که بسیاری از ابنیه تاریخی یا ویران شدهاند یا به خاطرهها پیوستهاند، این مسجد همچنان ایستاده است، گواهی صبور بر دوام یک ایمان.
شاید راز ماندگاریاش همین باشد؛ مسجدی با ایوانی که از دل تاریخ برخاسته، اما هنوز رو به قبله است.
نظر شما