خبرگزاری شبستان؛ گروه دین و اندیشه؛ زنان در طول ۱۴ قرن گذشته، حضوری موثر وگاه درخشان و ماندگار در تاریخ اسلام داشته اند. از جمله در توسعه دانش و علم. حضور صدها بانوی دانشمند که در منابع تاریخی از آنان با اوصافی همچون عالمه، فقیهه، محدثه، متکلمه و فیلسوف نام برده شده گواهی بر این مدعاست. اما در مورد این جایگاه به دلایلی، نه اطلاعات زیادی یافت می شود و نه زیاد نوشته می شود. با این وجود هیچ زمانی در تاریخ را نمی توان یافت که بانویی، در کنار همه وظایف خانوادگی و اجتماعی، حضوری علمی در اجتماع نداشته باشد.
در میان قرون مختلف اسلامی، نام و مشخصات مجموعه ای از بانوان را می توان یافت که «عفیفانه» و «عالمانه» زیست کرده اند و علاوه بر انجام وظایف خانه داری برای شوهران خویش، نسلی از فرزندان دانشمند تربیت کرده و یا بانوانی دانشمند از میان شاگردان خود را به یادگار گذشته اند. اگر چه نام و مشخصات بسیاری از این بانوان، همانند مشخصات بسیاری از عالمان، درطول تاریخ از بین رفته است اما نام بلند برخی از زنان، آن چنان رفعت یافته که دست روزگار، هیچگاه قادر به حذف نام آنان از تارک آسمان علم نشده است.
اولین بانوی مولف در جهان اسلام
برای بیان فهرستی کوتاه از نام زنان محدثه در طول تاریخ، حتی می توان تنها به همین جمله اکتفا کرد که در کتاب «معجم رجال حدیث»، نام ۱۳۴ زن محدث که روایاتی از ائمه علیهم السلام نقل کرده اند، بیان شده است. جالب آن که در این میان، نام دو بانو یعنی «سیده عُلیّه» دختر گرامی امام سجاد علیه السلام و «کلثوم بنت سُلَیم» از اصحاب و راویان حدیث امام رضا علیه السلام به عنوان بانوان نویسنده که صاحب تالیفات حدیثی بوده اند، ذکرشده است. برخی از منابع حدیثی نیز«سیده عُلیّه» را اولین بانوی مولف در جهان اسلام دانسته اند.
همچنین از بانویی به نام «حبابه والبیه» نام برده شده که از اصحاب ائمه اطهار بوده و خداوند به او افتخار مصاحبت و روایت از هشت امام معصوم یعنی امام علی، امام حسن، امام حسین، امام سجاد، امام محمد باقر، امام جعفر صادق، امام کاظم و امام رضا علیهم السلام را اعطا کرد. سخنان او و حضور «یک سنگ با نشان مُهر ِ هر یک از این ائمه» نزد او، عامل هدایت بسیاری از زنان و مردانی شد که در آن دوران پراز خوف و خطر، در جستجوی امام خویش بودند و از طریق هدایت این بانو راه سعادت را یافتند.
در میان بانوان عالمه تاریخ، شخصیت هایی که با خاندان وحی نسبت مستقیم داشته اند، از جایگاه ویژه ای برخوردارند به عنوان نمونه حضرت «فاطمه معصومه» سلام الله علیها (دختر امام موسی کاظم و خواهر امام رضا علیهما السلام)، «خیزران» (مادر امام جواد علیه السلام)، «حکیمه خاتون» (دختر امام جواد علیه السلام)، «سمانه» (مادر گرامی امام هادی علیه السلام)، «سوسن»، مادر امام حسن عسکری علیه السلام،«نرجس خاتون» (مادر امام زمان) چرا که درباره برخی از این افراد علاوه بر نقل حدیث از ائمه ، علو و تقوای آنان نیز مورد تجلیل قرار گرفته است.
از برخی زنان به عنوان «ملجا و پناهگاه شیعه» و «زینب دوران غیبت» نام برده شده
جایگاه برخی از این زنان در سال های آغازین غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف آن چنان حیاتی و موثر است که نام برخی از آنان در منابع تاریخی و روایی به عنوان «مَفْزَعُ الشّیعه» یعنی «ملجا و پناهگاه شیعه» و «زینب دوران غیبت» ذکرمی شود. از جمله حضرت سوسن سلام الله علیها، همسر امام هادی و مادر گرامی امام حسن عسکری علیهما السلام که در طول سال های آغاز دوران غیبت، با همه سختی ها و مشکلات و با وجود غم از دست دادن همسر و چند فرزند، توانست نقش «هدایت امت» را به گونه ای بر عهده بگیرد که بسیاری از دیگر بانوان نامدار و ممتاز شیعه، مانند نرگس خاتون - مادر گرامی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف - و حکیمه خاتون – که خود دختر، خواهر و عمه امام بودند - امت را برای شناخت آخرین شخص از سلسله امامت ، به سمت او هدایت می کردند تا آنچه می خواهند از او بپرسند.
در میان زنان در قرون مختلف که در منابع تاریخی به عنوان «فقیهه» معرفی شده اند در قرن هشتم می توان به «ام علی، همسر شهید اول» اشاره کرد که براساس فتوای شهید اول، زنان در احکام خود به این بانوی بزرگوار رجوع فقهی می کردند. در قرن نهم نیز «فاطمه، دختر شهید اول» براساس فتوای پدرش، محل رجوع شرعی بانوان برای دریافت پاسخ های فقهی خویش بود. در قرن دهم «دختر شیخ علی منشار» که همسر شیخ بهایی بود با عنوان «فقیهه» شناخته می شد و شاگردانی از بانوان در علوم مختلف از جمله فقه داشته است.
در دوران نزدیک به عصر حاضر از میان زنان فقیهه، «آمنه بیگم مجلسی»، دختر علامه محمد تقی مجلسی، خواهر علامه محمد باقر مجلسی و همسر ملا محمد صالح مازندرانی جایگاه ویژه ای دارد. از این بانو، در منابع تاریخی با عنوان «فاضله مقدسه مجتهده» نام برده شده است که در آثار او کتاب فقهی از طهارت تا پایان عبادات دیده می شود.
از نسل این بانوی فقیهه، دهها نفر از مراجع و فقهای بزرگ به دنیا آمده اند که از آن افراد می توان به «آیت الله العظمی بروجردی» اشاره کرد. ایشان در برخی از بخش های رسائل خود، با اشاره به این بانوی بزرگوار او را با اوصافی همچون «جده ام»، ثقه عالمه فاضله زاهده عابده، «آمنه» می ستاید.
زنانی که از مراجع بزرگی اجازه روایت دریافت کرده و به مراجع دیگری اجازه روایت دادند
در دوران سیاه پهلوی نیز میتوان بانوانی را یافت که به رتبههای مختلف علمی و فقهی رسیدند و از مراجع بزرگی اجازه روایت و اجتهاد دریافت کردند و به مراجع دیگری اجازه روایت دادند. «سیده نصرتبیگم امین» معروف به «بانو امین» از جمله این افراد است .
«سیده نصرتبیگم امین» از ۱۱ سالگی تحصیلات خود را آغاز کرد. همزمان با وظایف همسرداری و مادری به تحصیل علوم دینی در رشتههای فقه و اصول، تفسیر، فلسفه و عرفان پرداخت. اگر سال تولد ایشان را ۱۲۶۵ هجری شمسی بدانیم، ۳۴ ساله بود که رضاخان با مأموریت حذف همه نمادهای شیعی در ایران به سلطنت رسید. به نظر میرسد دوران اجتهاد ایشان، همزمان با حضور شیخ عبدالکریم حائری در قم (۱۳۰۱ شمسی) و آغاز حکومت رضاخانی (۱۳۰۴ شمسی) در تهران باشد. در همان دوران نیز آوازه علمی او در میان برخی از عالمان اصفهانی پیچیده بود. ۴۹ ساله بود که قانون کشف حجاب در ایران اجباری شد تا نشان دهند که برای رسیدن به کمال باید حتماً بدون دین و بیحجاب بود؛ اما او یک سال بعد و در سال ۱۳۱۵ شمسی، کتاب «اربعین الهاشمیه» را تألیف و منتشر کرد.
او شانزده سال از عمر خود را در دوران رضاخان سپری کرد و در دوران سیاه حکومت برای بانوان ایرانی، نام مستعار «بانوی ایرانی» یا «بانوی اصفهانی» را برگزید و به تألیف و انتشار آثاری با همین عنوان پرداخت تا نشان دهد که یک بانوی ایرانی در همه حال ، بانویی متدین، عفیف، عالم و دانشمند است. وی در همان دوران تاریک برای زنان مسلمان ایرانی، شروع به تربیت و آموزش نسلی از بانوان در رشتههای مختلف علوم حوزوی کرد.
زینتالسادات علویه همایونی و تأسیس اولین حوزه علمیه ویژه بانوان
برجستهترین شاگرد بانو مجتهده امین، «زینتالسادات علویه همایونی» است که در برخی از منابع به عنوان «مجتهده» معرفی شده است. او متولد ۱۲۹۶ شمسی بود، ۱۶ ساله بود که تحصیلات علمی خود را نزد بانو امین شروع کرد و به سن ۱۸ سالگی که رسید، شاهد کشف حجاب زنان ایرانی در دوران حکومت پهلوی بود. ۱۶ سال همزمان با فشارهای حکومتی برای مقابله با علوم دینی، به تحصیل دانشهای مختلف حوزوی پرداخت و همزمان با وظایف همسرداری، به کوشش علمی پرداخت.
گامهای نخستین تأسیس اولین حوزه علمیه ویژه بانوان در همین دوران تاریک ایران، توسط ایشان برداشته شد تا نسلی از بانوان عالمه را پرورش دهد. با تبعید رضاخان، اگرچه کشف حجاب در ایران اجباری نماند، اما یادگارهای شوم دوران حکومت پدر در حاکمیت پسر نیز تأثیرگذار بود. در دورانی که همه تریبونها و رسانهها برای زن ایرانی الگویی جز نمادهای فاسد غربی نشان نمیدادند، حوزه علمیه مکتب فاطمه سلام الله علیها توسط ایشان تأسیس شد و در سالهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، توانست بانوانی توانمند از لحاظ حوزوی و فقهی تربیت کند. برخی از بانوان این مرکز حوزوی، سالها بعد به چنان قدرت علمی رسیدند که توانستند با حضور در درس خارج آیتالله فقیه ایمانی، مقدمات کسب اجتهاد را به دست آورند.
نظر شما