هوشمندی سیاسی امام حسن(ع) در حفظ دین و مصالح شیعیان

خبرگزاری شبستان-خراسان جنوبی؛ به مناسبت فرارسیدن سالروز ولادت باسعادت امام حسن مجتبی علیه السلام به سراغ حجت الاسلام علی طالبی-امام جمعه موقت آیسک و استاد حوزه علمیه قم- رفتیم. وی در گفتگوی اختصاصی خبرگزاری شبستان با حجت الاسلام طالبی به شرح زیر است؛

۱- جلوه‌های کرامت امام حسن مجتبی (ع) در برهه‌های مختلف حیات ایشان، از جمله در کوفه و مدینه، چگونه نمایان شده است؟ کرامت و بزرگواری امام حسن مجتبی (ع) در دوره‌های مختلف حیات ایشان، به‌ویژه در کوفه و مدینه، جلوه‌های متعددی داشته است. این کرامت نه‌تنها در بخشش و سخاوت، بلکه در اخلاق، برخورد با دشمنان، حمایت از مردم و حفظ کرامت انسانی نیز آشکار بوده است و می توان به کرامت امام حسن (ع) در کوفه و در دوران خلافت امیرالمؤمنین (ع) اشاره کرد.

امام حسن (ع) در کنار پدرشان، امیرالمؤمنین (ع)، نقش فعالی در اداره امور کوفه و مقابله با دشمنان داشتند. در جنگ‌های جمل، صفین و نهروان، همواره در کنار پدر حضور داشتند و مردم را به یاری حق دعوت می‌کردند.

برخورد با مخالفان و دشمنان، حتی پس از جنگ، با بزرگواری و کرامت همراه بود. در جنگ صفین، وقتی سپاه معاویه مانع دسترسی سپاه امیرالمؤمنین (ع) به آب شد، امام حسن (ع) در فتح مسیر آب نقش داشت، اما پس از پیروزی، اجازه داد که سپاه دشمن نیز از آب استفاده کند، نشان‌دهنده روح بلند و کرامت ایشان بود.

امام حسن (ع) پس از شهادت امام علی (ع)، با استقبال مردم کوفه مواجه شد و به عنوان خلیفه انتخاب گردید. اما با خیانت برخی فرماندهان و سستی کوفیان، شرایط جنگ نابرابر شد. در این شرایط، امام (ع) برای حفظ جان شیعیان و حفظ اصل اسلام، تصمیم به صلح گرفت. این تصمیم نیازمند کرامت و بزرگواری فراوان بود، زیرا بسیاری ایشان را سرزنش کردند، اما امام با حلم و صبر، راهبردی حکیمانه را دنبال کرد.

وقتی برخی از مردم کوفه از صلح امام حسن (ع) ناراحت شدند و به ایشان بی‌احترامی کردند، امام با آرامش و بزرگواری پاسخ می‌داد و حتی به کسانی که به او دشنام داده بودند، کمک می‌کرد. کرامت امام حسن (ع) در مدینه نیز مورد توجه است و امام حسن (ع) به کریم اهل‌بیت مشهور بودند. نقل شده است که سه بار تمام دارایی خود را بین نیازمندان تقسیم کردند.

فردی نیازمند به امام (ع) مراجعه کرد. امام پیش از آن‌که او درخواستش را مطرح کند، مبلغ زیادی به او عطا کرد و فرمود: «درخواست نیاز، چهره انسان را تغییر می‌دهد؛ نمی‌خواهم چهره تو را در حال نیاز ببینم.»

بارها دیده شد که امام حسن (ع) به طور ناشناس در شب‌های مدینه، کیسه‌های غذا و پول برای مستمندان می‌بردند، مانند شیوه‌ای که پدرشان امام علی (ع) داشتند.

حلم و گذشت امام حسن(ع) در برابر دشمنان نیز مثال زدنی است و آمده است که روزی فردی شامی که تحت تأثیر تبلیغات معاویه بود، به امام (ع) دشنام داد. امام (ع) با آرامش به او لبخند زد و فرمود: «ای مرد! اگر گرسنه‌ای، تو را سیر می‌کنم، اگر نیاز داری، کمکت می‌کنم و اگر راه گم کرده‌ای، راهنمایی‌ات می‌کنم.» رفتار بزرگوارانه امام، باعث شد که آن مرد شرمنده شود و به اهل‌بیت (ع) ارادت پیدا کند.

بعد از شهادت امام علی (ع) و صلح امام حسن (ع)، معاویه به مدینه آمد و در حضور مردم، به امام علی (ع) اهانت کرد. امام حسن (ع) برخاستند و با سخنانی پرصلابت، جایگاه والای امیرالمؤمنین (ع) را تبیین کردند و معاویه را رسوا نمودند. این نشان می‌دهد که کرامت امام، همراه با عزت و حفظ شأن اهل‌بیت (ع) بود.

با اینکه بنی‌امیه سعی در تحقیر و تضعیف امام داشتند، اما ایشان با حفظ کرامت انسانی، پاسخ آن‌ها را با حکمت و صبر می‌دادند و از ارزش‌های الهی دفاع می‌کردند.

۲- امام حسن مجتبی (ع) چه نقشی در حفظ و پاسداری از سنت نبوی و علوی، به ویژه مکتب تشیع، ایفا کردند؟ امام حسن مجتبی(ع) با ترکیبی از واقع‌گرایی سیاسی و پایبندی به اصول دینی، نقش کلیدی در پاسداری از سنت نبوی و علوی ایفا کردند.

امام حسن(ع) نزدیک به هشت سال از عمر پیامبر(ص) را درک کرد و تربیتش بر پایه ارزش‌های اسلامی و اخلاقی آن حضرت استوار بود. شباهت ظاهری و اخلاقی به پیامبر(ص) و عمل به سیره پیامبر، باعث حفظ سنت نبوی می‌شد.  

امام حسن(ع) به عنوان «فرزند پیامبر» در رویدادهای مهم مانند «بیعت رضوان» و «مباهله» حضور فعال داشت. این حضور، تداوم خط نبوی را در شخصیت ایشان نشان می‌دهد.  

امام حسن(ع) با پذیرش صلح با معاویه، از جنگ داخلی جلوگیری کرد و زمینه را برای بقای شیعیان و حفظ هویت دینی فراهم ساخت. امام حسن(ع) با پذیرش صلح با معاویه، از جنگ داخلی جلوگیری کرد و زمینه را برای بقای شیعیان و حفظ هویت دینی فراهم ساخت. مفاد صلحنامه مانند «پاسداری از جان و مال شیعیان» و «پرهیز از تبعیض»، نشان دهنده توجه به مصالح بلندمدت مکتب تشیع بود.

امام(ع) بیعت با یارانش را بر پایه «صلح و جنگ» استوار کرد تا در شرایط نامناسب، راهی برای حفظ اصول اسلامی باز بماند. این نگرش، از انحرافات احتمالی جامعه جلوگیری کرد.  

امام(ع) به عنوان نماینده پدر در مدیریت اموال عمومی و موقوفات، حقوق شیعیان را پاسداری کرد و این عمل را به عنوان یکی از شؤون امامت معرفی نمود. این اقدامات، امام حسن(ع) را به عنوان حافظ سنت نبوی و مدافع مکتب تشیع در شرایط پیچیده تاریخ اسلام مطرح می‌کند.

۳- شرایط دوران امام حسن مجتبی (ع) چگونه بود و چه عواملی باعث شد ایشان صلح با معاویه را بپذیرند؟ جامعه اسلامی پس از جنگ‌های داخلی (جمل، صفین، نهروان) و شهادت امام علی(ع) در شرایط بحران زده و جنگ‌زده قرار داشت. بسیاری از یاران امام علی(ع) کشته یا پراکنده شده بودند و مردم از جنگ خسته بودند.  

در آن زمان، جامعه با چند جریان مواجه بود، شیعیان یا طرفدار امام حسن(ع) اما ناتوان از حمایت یکپارچه، خوارج یا مخالف هر دو طرف و طرفدار حکومت بدون خلیفه و قاعدین (بی‌طرفان) مانند عبدالله بن عمر که در فتنه‌ها سکوت اختیار کردند و معاویه با ادعای خلافت و تشکیل لشکر، تهدیدی جدی برای حکومت امام حسن(ع) بود.  

از جمله عوامل پذیرش صلح با معاویه می توان به ضعف نظامی، جلوگیری از جنگ داخلی و مفاد صلحنامه و واقع‌گرایی سیاسی اشاره کرد و امام(ع) با درک شرایط، راهی برای حفظ اصول اسلامی در بلندمدت انتخاب کرد تا زمینه را برای قیام امام حسین(ع) فراهم سازد.  

این اقدامات، نشان دهنده هوشمندی سیاسی امام حسن(ع) در حفظ دین و مصالح شیعیان در شرایط نامناسب بود.

۴- مفهوم «نرمش قهرمانانه» که رهبر معظم انقلاب به آن اشاره کردند، چگونه با تصمیم امام حسن مجتبی (ع) برای پذیرش صلح مرتبط است؟ مفهوم «نرمش قهرمانانه» که رهبر معظم انقلاب اسلامی مطرح کردند، ارتباط عمیقی با تصمیم امام حسن مجتبی (ع) برای پذیرش صلح با معاویه دارد. این مفهوم به تصمیمی اشاره دارد که در آن، فرد یا گروهی به‌ظاهر از برخی مطالبات خود کوتاه می‌آید، اما در واقع با یک راهبرد هوشمندانه، اهداف و آرمان‌های خود را در بلندمدت حفظ و حتی تثبیت می‌کند.

امام حسن (ع) وقتی دید که یارانش دچار ضعف، اختلاف و سستی شده‌اند و معاویه با حیله‌گری و تطمیع توانسته بسیاری از افراد تأثیرگذار را فریب دهد، تصمیم گرفت به‌جای ورود به جنگی که نتیجه‌ای جز ضعف اسلام و نابودی شیعیان نداشت، صلحی هوشمندانه را بپذیرد. این تصمیم باعث شد که اصل اسلام و تشیع حفظ شود و زمینه برای حرکت‌های آینده، به‌ویژه قیام امام حسین (ع)، فراهم گردد.

یکی از مهم‌ترین نتایج صلح امام حسن (ع) این بود که چهره مزور و فریبکارانه معاویه را برای مردم روشن کرد. معاویه در قرارداد صلح تعهداتی داد، ازجمله این‌که پس از او خلافت به امام حسن (ع) بازگردد و به اهل‌بیت (ع) و شیعیان تعرض نکند. اما پس از مدتی تمام تعهداتش را زیر پا گذاشت. این اقدام، مشروعیت او را زیر سؤال برد و زمینه را برای قیام‌های بعدی، از جمله قیام امام حسین (ع)، فراهم کرد.

در آن زمان، شرایط به نفع امام حسن (ع) نبود. یارانش یا سست شده بودند یا خیانت کرده بودند. جنگ در این شرایط شکست قطعی به دنبال داشت. بنابراین، امام (ع) با تدبیر خود، به‌جای یک شکست نظامی، یک پیروزی استراتژیک به دست آورد که بعدها اثراتش را نشان داد.

اگر امام حسن (ع) وارد جنگی می‌شد که نتیجه‌اش شکست بود، شیعه از بین می‌رفت و دیگر امام حسین (ع) و قیام عاشورا هم شکل نمی‌گرفت. اما با پذیرش صلح، امام حسن (ع) توانست نیروهای شیعه را برای آینده حفظ کند و آنان را برای مقابله با ظلم آماده نماید.

لذا نرمش قهرمانانه یعنی کوتاه آمدن تاکتیکی برای رسیدن به یک پیروزی راهبردی. همان‌طور که امام حسن (ع) با پذیرش صلح، اسلام و تشیع را حفظ کرد و زمینه را برای قیام امام حسین (ع) فراهم آورد، این مفهوم در دوران کنونی نیز مورد تأکید رهبر انقلاب قرار گرفته است. یعنی در شرایطی که نبرد مستقیم ممکن است به ضرر یک جبهه باشد، با یک تاکتیک مناسب می‌توان مسیر پیروزی در بلندمدت را هموار کرد.

۵- دلایل هجمه‌ها و تخریب شخصیت امام حسن مجتبی (ع) در دوران‌های مختلف تاریخی و زمان کنونی، مانند اقدامات برخی افراد خارج‌نشین، چیست؟ هجمه‌ها و تخریب شخصیت امام حسن مجتبی (ع) در دوران‌های مختلف تاریخی و در زمان کنونی به دلایل متعددی صورت گرفته است که می‌توان آنها را در چند محور بررسی کرد.

پس از صلح امام حسن (ع) با معاویه، بنی‌امیه سیاست تخریب شخصیت امام را در پیش گرفتند تا مشروعیت خلافت معاویه را تثبیت کنند. آنان با استفاده از ابزارهای تبلیغاتی آن زمان، مانند خطبه‌های نماز جمعه و نقل احادیث جعلی، سعی کردند چهره امام را مخدوش کنند. این روند تا زمان حکومت عباسیان نیز ادامه یافت.

برخی از مخالفان تلاش کرده‌اند که صلح امام حسن (ع) را نشانه ضعف یا سازش‌کاری او جلوه دهند، در حالی که این صلح حرکتی استراتژیک برای حفظ اسلام و شیعیان بود. در زمان کنونی، این تحریف همچنان ادامه دارد و برخی جریان‌های ضدشیعی سعی دارند امام را شخصیتی منفعل معرفی کنند.

برخی افراد و رسانه‌های وابسته به جریان‌های ضداسلامی، به‌ویژه برخی گروه‌های خارج‌نشین، با استفاده از ابزارهای رسانه‌ای و فضای مجازی، تلاش دارند تا با تضعیف چهره امام حسن (ع) جایگاه تاریخی او را کم‌رنگ کنند. آن ها با تحریف وقایع تاریخی یا بزرگ‌نمایی برخی شبهات، سعی در ایجاد تردید در ذهن مخاطبان دارند.

یکی از اهداف دشمنان اسلام، دامن زدن به اختلافات مذهبی است. برخی از این تخریب‌ها با هدف ایجاد دوگانگی بین شیعیان و اهل سنت صورت می‌گیرد، چراکه امام حسن (ع) شخصیتی است که مورد احترام هر دو گروه است. لذا برخی جریانات تندرو سعی دارند با مخدوش کردن شخصیت ایشان، این احترام متقابل را از بین ببرند.

امروزه جنگ نرم علیه اسلام و تشیع در ابعاد مختلف دنبال می‌شود. تخریب شخصیت‌های برجسته‌ای مانند امام حسن مجتبی (ع) بخشی از این جنگ است که با هدف از بین بردن الگوهای دینی و اخلاقی جامعه صورت می‌گیرد.