حفظ ارزش‌ها و معنویت بخشیدن به محیط خانه‌؛ مهمترین مبانی معماری اسلامی ایرانی است

به گزارش خبرنگار گروه دین و اندیشه خبرگزاری شبستان: معماری ایرانی اسلامی، نَه تنها زیبایی را برای دیدگان به ارمغان می‌آورد بلکه برای افرادی که به نوعی در محیط این ساختمان‌ها زندگی می‌کنند و یا شاغل هستند، معنا و مفهومی را متبلور می‌سازد. وقتی فکر کنیم که اجزای یک خانه در معماری ایران و اسلام بر اساس توجه به چه جزئیاتی طراحی و اجرا شدند، پی خواهیم برد که این عرصه صرفا متمرکز بر مولفه‌ای که این روزها در ساختمان‌سازی‌های مدرن دیده می‌شود نبوده است؛ به قول معروف معماری اسلامی ایرانی فقط به دنبال بالا بردن ساختمان و گرفتن پایان کار نیست.

مساله دیگری که در این سبک معماری مورد توجه قرار می‌گیرد، وسعت خانه است چراکه اعضای خانواده می‌خواهند در محیطی زندگی کنند که هر فرد فضای شخصی خود را داشته باشد، مولفه‌ای که امروز به هزار و یک دلیل در ساخت و سازها دیده نمی شود و حتی چندی قبل خبری مبنی بر ساخت خانه های ۲۵ متری به گوش رسید که تکذیب شد. 

خبرنگار خبرگزاری شبستان با هدف بررسی ماهیت معماری اسلامی ایرانی و قیاس آن با آنچه که امروز در جریان است به سراغ تنی چند از کارشناسان رفته است. در این راستا گفت‌وگوی ما با حجت الاسلام دکتر «احمدحسین شریفی» رئیس دانشگاه قم را می خوانید:

حجت‌الاسلام «احمدحسین شریفی» در گفت وگو با خبرنگار گروه قرآن و معارف خبرگزاری شبستان، با بیان اینکه طراحی خانه بخش دیگری از عرصه معماری محسوب می‌شود، اظهار کرد: چگونگی نقشه و مهندسی آشپزخانه، اتاق پذیرایی، اندرونی و بیرونی، می‌تواند حاوی پیام‌های متنوعی باشد. فلسفه خانه، نقشه، طراحی و حتی اندازه آن را معین می‌کند. اینکه خانه، صرفاً محل استراحت و خواب باشد یا محل آرامش یا لذت هر کدام طرح خاصی را می‌طلبد. 

رئیس دانشگاه قم ادامه داد: امروزه در هنگ‌کنگ خانه‌های تابوتی یا کپسولی ساخته می‌شود که فقط برای خوابیدن است! اما اگر خانه را جایگاه تربیت انسان و توسعه اخلاق و ارزش‌های اجتماعی بدانیم، به گونه‌ای متناسب با این هدف ساخته خواهد شد. فلسفه اندرونی ـ بیرونی حفظ حریم‌ها، صله رحم و مهمان‌نوازی بود. اگر چنین هدفی منظور نباشد، نیازی به اندرونی و بیرونی نخواهد بود و یک سالن و آشپزخانه کافی است.

وی افزود: نمونه‌ای از تجلی ارزش‌های اسلامی در معماری سنتی ایرانی را می‌توان در تکریم مهمان و مهمان‌نوازی مشاهده کرد. رسول گرامی اسلام (ص) می‌فرماید: «کُلُّ بَیْتٍ لَا یَدْخُلُ فِیهِ الضَّیْفُ لَا یَدْخُلُهُ الْمَلَائِکَةُ»؛ هر خانه‌ای که در آن مهمان نیاید، ملائکه در آن وارد نمی‌شوند. همچنین از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: «مَنْ کَانَ یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَلْیُکْرِمْ ضَیْفَه‏»؛ هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد، مهمان را اکرام کند.

حجت الاسلام شریفی با اشاره به فضای معماری اسلامی و در نظر گرفتن جایگاه افرادی که قصد دارند در این منزل ساکن شوند، تصریح کرد: سوال آن است که اکرام مهمان چگونه است؟ شکی نیست که گفت‌وگوی صمیمانه، پذیرایی و اسکان مناسب از مصادیق مهمان‌نوازی است. اما معماری خانه نیز می‌تواند در آسایش و اکرام مهمان نقش مهمی ایفا کند. نصب کوبه و حلقه به در یا «ساباط» و اندرونی و بیرونی برخی مصادیق آن است که در معماری سنتی و با توجه به امکانات سخت‌افزاری آن روزگار مورد استفاده قرار می‌گرفت.

این پژوهشگر با بیان اینکه در معماری سنتی، بهترین و زیباترین فضای خانه، اتاق پذیرایی یا مهمان‌سرا بود که معمولاً از حوزه خانواده جدا و از آشپزخانه نیز فاصله داشت، خاطر نشان کرد: خانه به گونه‌ای طراحی می‌شد که مهمان متوجه فعالیت اهل خانه برای تهیه غذا و وسایل پذیرایی نمی‌شد؛ این کار فوایدی داشت، از جمله اینکه زنان خانه برای عبور و مرور، نیازی به گذشتن از بیرونی نداشتند و بدین ترتیب خانه مکانی امن به حساب می‌آمد و به همین جهت گاهی به آن مکان مقدس گفته می‌شد. همچنین مهمان متوجه شکستن ظروف یا سوختن احتمالی غذا نشده و خجالت نمی‌کشید؛ اما امروزه مهمان همه فعالیت‌های صاحبخانه و خانواده‌اش را مشاهده می‌کند و به همین دلیل بسیاری از مهمانان در ساعات و لحظاتی که در خانه میزبان به سر می‌برند، احساس مزاحمت می‌کنند! در این میان اگر ظرفی هم شکسته شود، مهمان شرم‌سارتر می‌شود!

رئیس دانشگاه قم در بخش دیگری از مباحث خود با بیان اینکه اصول ارزش‌های اسلامی در معماری متعدد و متنوع است، افزود: از جمله این موارد ایجاد حس آرامش متاثر از سبک معماری برای افراد است؛ فضای معماری خانه باید سکینه‌آور و آرامش‌بخش باشد. فلسفه خانه‌سازی، لذت، آسایش و ساختن خوابگاه نبوده است، بلکه آرامشگاه است. خداوند در آیه ۸۰ سوره «نحل» می فرماید: «وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَناً» (خداوند خانه‌های شما را اسباب آرامشتان قرار داد).

وی در ادامه به جنبه‌های زیبایی‌شناختی و تاکید اسلام نسبت به توجه به این مولفه اشاره کرد و گفت: اساسا اسلام بر غریزه زیبایی‌خواهی تأکید داشته و آن را به رسمیت شناخته است. این امر می‌تواند در همه زندگی از جمله محل سکونت تجلی یابد. خانه علاوه بر همه ویژگی‌های سرپناه باید از زیبایی لازم نیز برخوردار باشد. اولیای دین به زیباسازی محل سکونت اهمیت ویژه می‌دادند و بر آن تأکید می‌کردند. امام صادق علیه السلام به گچ‌کاری خانه و زیباسازی نمای آن توصیه می‌کرد و می‌فرمود: «إنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ إذا أَنعَمَ عَلی عَبدٍ نِعمَةً أَحَبَّ أَن یَری عَلَیه أَثَرَها. قیل: و کیف ذلک قال: یُنَظِّفُ ثَوْبَهُ وَ یُطَیِّبُ رِیحَهُ وَ یُجَصِّصُ دَارَهُ وَ یَکْنُسُ أَفْنِیَتَه‏»؛ همانا خداوند دوست دارد وقتی نعمتی به بنده خود می‌دهد، اثر آن را در او ببیند. سوال شد چگونه؟ فرمود: لباسش را تمیز، بوی بدنش را نیکو، خانه‌اش را گچ‌کاری و آستانه خانه را تمیز کند».

وی ادامه داد: از سوی دیگر از جمله مهم‌ترین ارزش‌های اسلامی در حوزه معماری و خانه‌سازی، معنویت بخشیدن به خانه است. محیط خانه باید زمینه‌ای برای ارتقای معنویت و انسانیت و توسعه اخلاق و ارزش‌ها باشد. در روایات نیز برای ایجاد فضای معنوی در خانه توصیه‌های خاصی صورت گرفته است، از جمله اینکه در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است: «کَانَ عَلِیٌّ قَدْ جَعَلَ بَیْتاً فِی دَارِهِ ... لِصَلَاتِهِ ...»؛ امام علی(ع) در منزل خود اتاقی را برای نماز و عبادت قرار داده بود. بر همین اساس در گذشته در برخی از خانه‌های سنتی کشور نیز اتاقی مخصوص عبادت قرار داده شده بود، این سنت در منازل بزرگ امروزی نیز می‌تواند احیا شود، در خانه‌های کوچک نیز اگر چنین امکانی وجود ندارد، دست کم می‌توان محل خاصی را برای نماز و عبادت در نظر گرفت. اینکه توصیه شده است، محتضر را در محل عبادتش قرار دهید، حاکی از اهمیت معنوی آن است؛ بنابراین خانه از نگاه اسلام و ارزش‌های اسلامی، باید به عنوان ابزاری در خدمت پیشرفت معنوی انسان در مسیر آخرت تلقی شود.