تلاوت تنها حفظ آیات و بیان حروف قرآن نیست

خبرگزاری شبستان؛ تمام فرقه های اسلامی اتفاق نظر دارند که امام صادق علیه السلام در بسیاری از علوم، از کلام و اعتقادات گرفته تا فقه و تفسیر و مسائل اخلاقی، پیشگام و پیشتاز بود؛ تا آنجا که چهار هزار نفر از خزائن علوم آن حضرت خوشه چینی کردند. شیخ مفید می گوید: راویان حدیث، اصحاب مورد اطمینان حضرت صادق علیه السلام را با همه اختلافاتی که داشتند، تا چهار هزار نفر شماره کرده اند.(1) آنان هرچه از امام می شنیدند، طبق دستور خود حضرت آن را می نوشتند. رساله های متعدد و کتاب های بی شماری منسوب به آن حضرت و شاگردان او نقل شده است که تعدادشان بیش از چهارصد اثر است.(2) و آنچه در ادامه می آید نمونه هایی از روایات تفسیری است که در مورد تفسیر و تأویل قرآن از آن حضرت به یادگار مانده است. 
قرآن جامع علوم هست اما  دائره المعارف نیست؟
امام صادق علیه السلام نکات کلیدی و مهمی درباره قرآن بیان فرموده است که در هر زمان می تواند راهگشا و کارساز باشد. یکی از پرسش های همیشگی این است که: آیا قرآن تمام علوم بشری را در خود جای داده است؟ از ظاهر آیات قرآن فهمیده می شود که قرآن، بیانگر هر تری و خشکی:«لا رطبٍ و لا یابسٍ»(3)، و تبیان هر چیزی است.(4) علامه طباطبائی می گوید: مراد از «هر چیزی»، امور مربوط به هدایت بشر است؛ یعنی معارف حقیقی مربوط به دنیا، مبدأ و معاد، اخلاق فاضله، شرایع الهی، قصه ها و مواعظ.(5) همچنانکه درتفسیر نمونه آمده است: با توجه به وسعت مفهوم «کل شیء» به خوبی می توان استدلال کرد که در قرآن بیان همه چیز است، اما از این نکته که قرآن کتاب تربیتی و انسان سازی است که برای تکامل فرد و جامعه در همه جنبه های معنوی و مادی نازل شده است، روشن می شود که منظور از «همه چیز» تمام اموری است که برای پیمودن این راه لازم است، نه اینکه قرآن دایرة المعارف بزرگی است که تمام جزئیات علوم ریاضی، جغرافیایی، شیمی، فیزیک و مانند آن در آن آمده است. البته قرآن دعوت کلی به کسب همه علوم و دانش ها کرده و تمام دانش ها مشمول این دعوت کلی است. به علاوه، گاه گاهی به تناسب بحث های توحیدی و تربیتی، پرده از روی قسمت های حساسی از علوم و دانش ها برداشته است، اما با این حال، آنچه قرآن برای آن نازل شده و هدف اصلی و نهایی قرآن را تشکیل می دهد، همان مسئله انسان سازی است و در این زمینه چیزی را فروگذار نکرده است.(6) تمام این سخنان به نوعی برگرفته از سخنان امامان خصوصاً حضرت صادق علیه السلام ذیل این آیه است. از آن امام بزرگوارنقل شده است که فرمود: إن الله تبارک و تعالی أنزل فی القرآن تبیان کل شیء(7) حتی و الله ما ترک الله شیئاً یحتاج إلیه العباد حتی لا یستطیع عبدٌ أن یقول لو کان هذا انزل فی القرآن إلا و قد انزل الله فیه(8)؛ خداوند تبارک و تعالی در قرآن هر چیزی را بیان کرده است. به خدا سوگند، چیزی که مورد نیاز مردم بوده،کم نگذارده، تا کسی نگوید اگر فلان مطلب درست بود، در قرآن نازل می شد، مگر اینکه در قرآن نازل شده است.(9) معلی بن خنیس از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که فرمود: هیچ امری نیست که دو نفر با هم در آن اختلاف کنند، مگر آنکه اصلی برای (حل) آن در قرآن وجود دارد، ولی عقول مردم به آن نمی رسد.(10) از این روایت می توان برداشت کرد که همه چیز در قرآن بیان شده است، اما فهم تمام آن در حیطه فهم بشر غیرمعصوم نیست. در حدیث دیگری فرمود: به راستی می دانم آنچه در آسمان ها و آنچه در زمین است. می دانم آنچه در بهشت است، و می دانم آنچه در دوزخ است، و می دانم آنچه تا قیامت خواهد بود. آن گاه لحظه ای ساکت شد. سپس احساس کرد که شنوندگان تعجب کرده اند و این سخن برایشان گران آمده است؛ بنابراین فرمود: همه اینها را از کتاب خداوند عز و جل می دانم؛ زیرا خدای تعالی درباره کتابش می فرماید:«تبیاناً لکل شیء»(11) این روایات در کنار روایاتی که قرآن را دارای بطونی می دانند که تنها رسول خدا صل الله علیه و آله و ائمه به آن آگاهی دارند، نتیجه می دهند که مسائل و علوم فراوانی در بطن قرآن وجود دارد که به جز ائمه کسی به آنها دسترسی ندارد.

کتابی که 1400 سال پیش نازل شد امروز چگونه جامعه را اداره می کند؟
در عصر ما این پرسش فراوان مطرح می شود که: چگونه کتابی که مربوط به 1400 سال قبل است، می تواند جامعه پیشرفته قرن حاضر را اداره کند؟ از حضرت امام صادق علیه السلام نیز سؤال شد که: چگونه قرآن با وجود انتشار یافتن و گذشت زمان، جز تازگی چیزی بر آن اضافه نمی شود؟ فرمود: لانّ الله تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمانٍ و لا لناس دون ناسٍ فهو فی کل زمان جدیدٌ و عند کل قومٍ غضٌ إلی یوم القیامة(12)؛ برای اینکه خدای بلند مرتبه آن را برای زمان خاص و مردمی خاص قرار نداده. بدین رو، قرآن در هر زمان تازه و در نزد هر قومی جدید است تا روز قیامت. یعنی خداوند قرآن را به گونه ای نازل فرموده که با همه زمان ها سازگار باشد و نیازهای همه انسان ها را برآورده سازد؛ چرا که قرآن با بیان قواعد و قوانین کلی و حضور امامت در کنار آن و ادامه اجتهاد در زمان غیبت، به گونه ای نازل شده است که قابلیت دارد با استخراج و تطبیق بر مصداق های جدید، جوابگوی نیاز هر عصر و زمانی باشد.

تلاوت فقط حفظ آیات و بیان حروف قرآن نیست!
آشنایی با قرآن که کامل ترین کتاب الهی است به عنوان واجب کفایی، لازم و واجب است. شیخ الائمه فرمود: ینبغی أن لا یموت المؤمنُ حتی یتعلم القرآنَ او یکونَ فی تعلمه؛ سزاوار است که مؤمن نمیرد، مگر آنکه قرآن را فراگرفته باشد یا در حال فراگیری آن باشد. ظاهراً مراد از تعلم، صرف روخوانی نیست، بلکه فراگیری مضامین قرآن و آشنایی با دستورهای آن و در نتیجه، عمل کردن به آن است. شاهد این مدعا، تفسیری است که حضرت در ذیل آیه تلاوت بیان کرده است؛ آنجا که درباره سخن خداوند:«الذین آتیناهم الکتاب یتلونه حق تلاوته»(13) فرمود: آیات قرآن را به ترتیل می خوانند و معانی آن را می فهمند و به احکام قرآن عمل می کنند، و به وعده اش امید می بندند و از عذاب های آن می ترسند، و به قصه های آن تمثل می جویند، و از مثل های آن عبرت می گیرند، و اوامر آن را انجام می دهند، و از نواهی آن دوری می کنند. به خدا سوگند که تلاوت فقط حفظ آیات قرآن و بیان حروف و تلاوت سوره های آن نیست... مردم حروف قرآن را حفظ کردند(و زیبا خواندند)، ولی حدود آن را تباه کردند؛هدف از تلاوت، تدبر در آیات قرآن است که خداوند فرمود: کتاب مبارکی بر تو نازل کردیم تا در آن تدبر کنند.(14)(15) وقتی تلاوت تنهاخواندن نباشد و همراه با فهم و تدبر و عمل باشد، به طریق اولی تعلم آن نیز باید توأم با درک و عمل باشد.

چرا نام امامان در قرآن نیامده است؟
یکی از پرسش هایی که امروزه مطرح است و وهابیت نیز به شدت به آن دامن می زند، این است که چرا نام امامان در قرآن نیامده است؟ این پرسش در زمان حضرت نیز مطرح شد. راوی پرسید: مقصود از این آیه چیست؟«یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم»(16)؛ «ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا و رسول خدا و صاحبان امر را اطاعت کنید.» حضرت صادق فرمود: ایانا عنی خاصة، امر جمیع المؤمنینَ إلی یوم القیامة بطاعتنا؛ خدا فقط ما (اهل بیت) را قصد کرده است و مؤمنان را تا روز قیامت دستور داده که از ما اطاعت کنند. در جای دیگر فرمود: این آیه درباره علی بن ابی طالب، حسن و حسین علیهم السلام نازل شده است. راوی پرسید: مردم می گویند: چرا نام علی و اهل بیت در قرآن نیامده است؟ حضرت فرمود: به آنها بگو: خداوند در قرآن امر به نماز کرد، ولی نفرمود: سه رکعت و یا چهار رکعت است؛ تا اینکه پیامبر تفسیر فرمود (و تعداد رکعات نماز رابیان کرد) و آیه زکات نازل شد و خداوند اسم نبرد که از هر چهل درهم، یک درهم است تا اینکه پیامبر آن را تفسیر کرد، و درباره حج آیه نازل شد و نفرمود هفت بار دور خانه طواف کنید؛ تا اینکه رسول خدا آن را تفسیر کرد و آیه «اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم»[ نیز] درباره علی، حسن و حسین نازل شد،(ولی اسمی از آنها برده نشده است). سپس رسول خدادرباره علی فرمود:«من کنت مولاه فعلیٌ مولاه» و فرمود:«اوصیکم بکتاب الله و اهل بیتی...؛ شما را به قرآن و اهل بیتم توصیه می کنم؛ زیرا من از خدا خواستم که آن دو از هم جدا نشوند تا درحوض(کوثر) بر من وارد شوند.

پی نوشت ها :
(1) الارشاد، شیخ مفید، ص 271، قم، مکتبة بصیرتی، مناقب آل ابی طالب، زین الدین محمد بن علی بن شهر آشوب، ج4، ص 269، انتشارات ذوی القربی

(2) سیر حدیث در اسلام، سید احمد میرخانی، ص 109-204، تهران، 1361ش.

(3) انعام/59 

(4)نحل/ 89

(5)المیزان فی تفسیر القرآن، علامه سید محمد حسین طباطبائی، ج12، ص 246-247، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چهارم، 1361  

(6) تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی، ج11، ص 363، دارالکتب الاسلامیه، 1370ش.

(7) اشاره به آیه 89 سوره نحل.

(8) اصول کافی، ج 1، ص 59، باب 20، الرد الی کتاب الله، ح 1؛ تفسیر نمونه، ج11، ص 362؛ نورالثقلین، ج3، ص 740

(9) تفسیر نمونه، ج11، ص 362؛ نورالثقلین، ج3،

(10) اصول کافی، ج1، ص 60، ح6؛ اعلام الهدایة، مجمع جهانی اهل بیت، ج 8، ص 237.

(11) همان، ج 1، ص 201، ح2.

(12) کسانی که کتاب( قرآن) به آنان دادیم، آن را چنان که حق تلاوتش است، تلاوت می کنند.» بقره/121.

(13) ص/29.

(14) تنبیه الخواطر، ج2، ص 236، به نقل از منتخب میزان الحکمه، ص 418، ح 5192.

(15) احزاب/ 33.
منبع: تخلیص از نشریه فرهنگ کوثر، شماره 77