مسجدجمعه اردبیل یادگار سلجوقیان/مسجدی درکنار آتشکده‌ ای ازدوران اشکانی

گزارش شبستان// اردبیل

جمعه مسجد اردبیل یکی از مکان‌های تاریخی و دارای جاذبه‌های توریستی در شهر اردبیل است که با مرمت و بازسازی آن انتظار می‌رود سالانه میلیون‌ها گردشگر مراجعه کننده به استان اردبیل از این نقطه نیز بازدید به عمل آورند.

این بنا در شمال شرقی شهر، بین محله های پیرشمس الدین و عبدالله شاه بر روی تپه مرتفعی واقع گردیده و یکی از قدیمی ترین مساجد شمال غربی ایران است. با توجه به حفاری های باستان شناسی که در محوطه اطراف این مسجد صورت گرفته بقایای شبستان های ستوندار در بخش شرقی و شمالی و هم چنین آثاری از کتیبه های متعلق به قرن سوم و چهارم ه .ق کشف گردیده است.

اصل بنای کنونی مسجد در دوره سلجوقیان بر روی بقایای کهن تری ساخته شده که در نتیجه حمله مغول حدود سال 620 هجری ویران و درحدود سال 650 هجری مجدداً باز سازی گشته است در این بازسازی، گنبد به طور کامل بازسازی شده و تزیینات مختلف گچبری و نقاشی در شبستان و محراب آن انجام گردیده است.

بنای فعلی مسجد به ابعاد خارجی 85/18 ×45/36 متر از گنبد خانه ای ویران و ایوانی که در دوره های بعد به شبستان ستون داری تبدیل شده، تشکیل می شود هم چنین در 5/16 متری مسجد بقایای مناره ای از دوره سلجوقی برجای مانده است.

برای آشنایی بیشتر با این اثر تاریخی در این قسمت از گزارش به سراغ بهروز ندایی مدیر کل میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل می رویم:

مسجد جمعه اردبیل، یادگار دوره پیش از اسلام و دوره سلجوقیان

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل در گفتگو با خبرنگار شبستان در اردبیل، جمعه مسجد را جزو نادر‌ترین مساجد تاریخی کشور دانست و گفت: قطعا پس از مرمت، جاذبه‌های توریستی این بنای مقدس و زیبا مورد توجه خاص و عام قرار می‌گیرد.

ندایی با بیان اینکه در حال حاضر با رویت این بنا از خارج محوطه، آثار مرمت ساختمان کاملا محسوس بوده و به هیچ عنوان آثار خرابی قبلی همچون ریزش در محوطه این بنا وجود ندارد، اظهار داشت: این مسجد مربوط به دوران سلجوقیان حدود800 سال پیش است که در کنار آتشکده ای قرار گرفته و ساختمان قبلی مسجد نیز مربوط به آتشکده بوده است.

وی بیان داشت: جمعه مسجد شامل حیاط و ایوان و طاق باشکوهی بوده که در حمله مغولها تخریب شده و فعلاً قسمتی از مسجد سالم است و در برخی از نسخه‌ها و کتابها از آن به عنوان مسجد جامع نیز یاد شده و این بنا بازمانده مسجد عظیم و گسترده و کم نظیری است که در دوره‌های مختلف اسلامی بویژه دوره سلجوقی شکل گرفته و تا اوایل دوره صفوی آباد بوده است.

این مسئول ادامه داد: اینکه از چه تاریخی این مسجد بر روی آثار پیش از اسلام ساخته شده اطلاعی در دست نیست اما بررسی هایی که هیات کاوشگری ایرانی انجام داده است نشان می‌دهد که این مسجد در قرون اولیه اسلامی ساخته شده است زیرا مساجد دوره‌های سلجوقی و ایلخانی بسیار گسترده تر و عظیم تر و وسیع تر از بنای مکعبی فعلی بوده و بنای سرپای موجود صرفاً گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل می‌داده است.

ندایی با بیان اینکه تک مناره استوانه‌ای شکل آجری آن از یادگارهای زمان سلجوقی است، اضافه کرد: مرور زمان، تصرفاتی که افراد در حریم و تپه به عمل آورده اند و منازلی که روی دامنه آن احداث شده، به تدریج از وسعت این مسجد کاسته و مساحت آن را به اندازه کنونی تقلیل داده است.

کتیبه معروف جمعه مسجد اردبیل حاوی فرمان اوزون حسن آق قویونلو

مدیر کل میراث فرهنگی اردبیل متذکر شد: اولین قسمت بنا پایه مناره ای است که در فاصله اندکی از مسجد به چشم می خورد و این مناره شیوه سلجوقی را دارد و از دو قسمت پایه هشت ضلعی ( هر ضلع 10/2 متر ) و بدنه استوانه ای به قطر پنج متر تشکیل شده است و در بدنه مناره، دو سنگ نبشته باقی مانده که عبارت است از فرمان اوزون حسن آق قویونلو و کتیبه ای که به تاریخ 878 هجری است.

وی با بیان اینکه دومین قسمت اصلی این بنا مسجد تیرپوش به ابعاد 50/80* 12/9 متر است که روی 9 ستون چوبی قرارگرفته است و ستون ها هم بر پایه های سنگی غیر منتظم استوار شده اند، افزود: سومین قسمت بنا مسجد قدیم است که بنایی مرکب از چهار تاق وگنبد است و تمام بنا آجری و به مقدار خیلی کم در تزئینات آن کاشی به‌کار رفته است.

ندایی با اشاره به اینکه مأذنه مسجد اثر دیگری است که به صورت گلدسته استوانه ای شکل در ضلع غربی شبستان اصلی مسجد و به فاصله تقریبی 15 متری قرار دارد، تصریح کرد: حفاری های جدید، شبکه گسترده ای از مسجد عظیم و ویران شده را نمایان ساخت که وجود آن تا پیش از آن ثابت نشده بود و بیش تر نوشته ها و مطالعات تنها به بنای سراپای مکعب مستطیلی شکل محدود می شد و در اینجا لازم به یادآوری است که ایوان شمالی گنبدخانه، یادآور سنت ایوان سازی دوره ساسانی است که در دوره قاجاریه به بقعه و شبستانی ساده با سقف مسطح تیرپوش تغییر شکل یافته است.

این مسجد آخرین بار در دوران ایلخانی مورد مرمت قرار گرفته است

این مسئول با بیان اینکه این مسجد آخرین بار در دوران ایلخانی مورد مرمت قرار گرفته‌است، افزود: کاوشهای باستان‌شناسی که برای شناخت مختصات تاریخی بنا از سال 1367 توسط سازمان میراث فرهنگی شروع شده، پس از خاکبرداری از لایه‌های خاک و برچیدن قبرهای متاخر، سرستون‌های آجری و قسمتی از دیوار شبستان مسجد عتیق را که متعلق به دوره ایلخانی بوده از خاک بیرون آورد که تاریخ روشن مسجد و چگونگی الحاقات و تکامل آنرا طی ادوار مختلف تا حدی مشخص نمود.

ندایی با تاکید بر اینکه وجود آجرهای مستعمل در این بنا، تزیینات کاشیکاری و گچبری و نقش مهرها در بندکشی و فواصل آجرها قابل مقایسه با سایر بناهای دوره سلجوقی در آذربایجان است، گفت: علت اصلی انهدام و خرابی مسجد، زلزله شدیدی بود که موجب آسیب های فراوان و تخریب این بنا شده ‌است.

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل با بیان این مطلب که شکل گیری و نقشه مسجد جمعه اردبیل بر خلاف مساجد دوره سلجوقی است که اغلب به صورت چهار ایوانی ساخته می‌شده ‌است و این موضوع یکی از مختصات استثنایی پلان مسجد جمعه اردبیل محسوب می‌شود، ادامه داد: در زیر تالار اصلی مسجد، به منظور تسهیل عبور و مرور مردم و دسته‌ها و اجتماعات، دهلیزها و راهروهایی به صورت شبکه‌ای منظم و محاسبه شده ساخته شده‌است که در فاصله هر دو متر به صورت چهار راهی متقاطع این ممعبرها دیده می‌شوند و بلندی هر یک از این راهروهای زیرزمینی 190 سانتی متر و دارای 80 سانتی متر پهنا می‌باشد.

این مسئول افزود: محوطه اصلی و مربع شکل مسجد در قسمت غربی و شرقی دارای تاق نماهای متعدد است که در هر بدنه تعداد آنها سه دهنه ‌است که در میان هر یک از تاق نماها راهروهای باریکی به صورت معبر به قسمت‌های مختلف مسجد از جمله به نمازخانه و شبستان بزرگ راه پیدا می‌کند.

تعلق داشتن آثار مکشوفه جمعه مسجد اردبیل به سده های پنج و شش هجری

ندایی با بیان این مطلب که مسجد جمعه اردبیل به مرور زمان صدمات زیادی خورده ‌است که آخرین آن در سال 1357 بوده که در طی آن در جریان ساخت و توسعه امتداد خیابان سیمتری، بخش زیادی از تپه تاریخی از بین رفت و بدنه شرقی محوطه محراب مسجد دچار شکستگی و رانش شد، اظهار داشت: هم اکنون این مسجد به دلیل قرار گرفتن در مسیر حرکت وسایط نقلیه سنگین در معرض لرزش و فرسایش هر چه بیشتر قرار دارد و خطر تخریب و فرسودگی آنرا تهدید می‌کند.

ندایی در ادامه سخنان خود با بیان اینکه سفال ها و آثار مکشوفه در جریان کاوش های هیات باستان شناختی، بیش تر به سده های پنج و شش هجری و مسجد سلجوقی تعلق دارد، تصریح کرد: بقایای کتیبه های فرو ریخته و شکسته سده های سوم و چهارم نیز در زیر دیوار سنگی سراسری که شبستان قرن نهم را محصور می کرد، به دست آمده است.

بناى مسجد جمعه اردبیل تحت شماره 248 به ثبت تاریخى رسیده است

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اردبیل در پایان سخنان خود با بیان اینکه بنای جمعه مسجد اردبیل از طرف سازمان میراث فرهنگی با شماره 248 به ثبت تاریخی رسیده است، تصریح کرد: مسجد جمعه اردبیل از بناهای کم نظیر ادوار اسلامی ایران است که در دوره های مختلف ازجمله ایلخانی، سلجوقی، صفوی، قاجار مرمت شده است و مورد استفاده قرار گرفته است.

پایان پیام/