تفاوت اول ماه نجومی با اول ماه فقهی چیست؟

به گزارش خبرگزاری شبستان، حجت الاسلام سهرابی، مدیر گروه نجوم پژوهشگاه علوم وحیانی معارج، با تبیین نظرات فقهی در باب رؤیت هلال و مسئلة افق، توضیحاتی دربارة رصد و ثبوت هلال ماه توضیحاتی داده و گفت: جهت ثبوت هلال ماه از منظر فقهی، راه‌هایی از قبیل رؤیت شخص، شهادت عدول، شیوع و... ارائه شده است و از مباحث مهم برای محدوده‌های جغرافیایی، بحث افق است.

وی در تشریح نظر فقها در مورد افق گفت: از بررسی نظر فقها در این زمینه چهار نظر به دست می‌آید: 1) ثبوت هلال در هر شهری برای همة مناطق حجت است. این نظر دارای اشکالاتی جدی است که در جای خود قابل طرح می باشد. 2) ثبوت هلال در هر شهری برای همان شهر حجت است. 3) نظر به تفصیل؛ به این معنی که رؤیت ماه در شهرهایی که هم‌افق یا قریب‌الافق باشند، برای همة آنها حجت است. 4) در همة جاهایی که در شب مشترک‌اند اول ماه ثابت می شود.
حجت الاسلام سهرابی افزود: معیار فقها برای هم‌افقی یا قریب‌الافق بودن نیز متفاوت است، به عنوان مثال برخی فقها محدوده‌ای که خارج از آن نماز قصر می‌شود و وجوب روزه برداشته می‌شود را قریب الافق دانسته‌اند. این معیارها بحث‌های خاص خود را دارد که در فقه به آن پرداخته شده است. در تشریح نظریه افق‌های نزدیک، دو بحث در مورد رؤیت هلال مطرح است: الف) ثبوت هلال در شهر اول برای شهر دوم در صورتی اثبات‌کننده است که مانعی مانند ابر یا غبار باعث عدم رؤیت در این شهر شده باشد. البته باید شرایط دیگر مانند زمان طلوع و غروب خورشید و ماه تقریباً مانند هم باشد. ب) دو شهری که از نظر جغرافیایی هم‌طول باشند، ثبوت هلال در یکی باعث اثبات آن در شهر دوم می‌شود؛ که در این صورت طلوع و غروب آفتاب و ماه با هم تفاوت خواهد داشت (البته این ملاک برای جاهای نزدیک قابل تسری است).

وی افزود: در فقه نزدیک و دور بودن عرفی است که یا باید خود مکلف تشخیص دهد یا به کارشناس مراجعه نماید.
 

ثبوت هلال از نظر افق فقهی
مدیر گروه نجوم پژوهشگاه معارج در تبیین فتاوای فقها در مورد اثبات هلال ماه گفت: در زمینة ثبوت هلال از دید مسئلة افق فقهی، به طور کلی دو گروه فتوا در میان فقها وجود دارد:1) در جاهایی که با محل رؤیت در شب مشترک‌اند، اول ماه ثابت می‌شود. 2) اگر در شهری اول ماه ثابت شود برای بقیه مفید نیست مگر اینکه قریب‌الافق باشند یا فرد بداند که افق آنها یکی است. که این فتوای دوم نظر غالب فقها است. وی در ادامه این موضوع را از نگاه علم نجوم بررسی کرده و گفت: با توجه به مبنای فقهی غالب فقها، سه مسئلة مورد توجه دربارة افق مطرح است که عبارتند از: اشتراک در شب، مناطق هم‌افق و مناطق نزدیک یا قریب‌الافق. هر جا هلال رؤیت شود برای نقاط هم‌عرض غربی نیز اول ماه ثابت است. پس از مقارنه، لحظه به لحظه، جدایی زاویه‌ای خورشید و ماه بیشتر می‌شود و هر اندازه این زاویه بیشتر شود ضخامت هلال بیشتر شده و راحت‌تر قابل دیدن است. 

وی افزود: وقتی که هلال در یک نقطه دیده شد، با گذشت زمان جدایی زاویه‌ای بیشتر شده و رؤیت هلال آسان‌تر خواهد بود و به خودی خود علم به رؤیت حاصل می‌شود. و یا اگر با چشم مسلح دیده شده، در مناطق غربی با چشم معمولی نیز امکان رؤیت وجود دارد.
حجت الاسلام سهرابی با بیان این نکته که در بحث اشتراک شب اختلاف در مورد مناطق شرقی محل رؤیت است، گفت: در مورد تعریف شب نیز میان فقها اتفاق نظر وجود ندارد، به عنوان مثال برخی از غروب آفتاب تا طلوع آن، برخی از غروب آفتاب تا فجر، عده‌ای از اذان مغرب تا طلوع خورشید و گروهی دیگر از اذان مغرب تا فجر را شب می‌دانند.
وی در مورد تعیین محدوده مناطق مشترک در شب گفت: نقاطی که اذان صبح‌ آنها مقارن با غروب خورشید محل رؤیت است، نقاط مرزی را مشخص می‌کند و بر این اساس در مکان‌هایی که میان نقطة مرزی و محل رؤیت قرار دارند اول ماه اثبات می‌شود.
وی افزود: این محدوده در طول سال متفاوت خواهد بود و با توجه به میل خورشید و اینکه هلال در چه ماه شمسی رؤیت شود، تفاوت خواهد داشت که معروف‌ترین قائل به این فتوا در میان فقها، مرحوم آیت‌الله خویی (ره) بودند.

مناطق قریب الافق از نظر فقهی چه مناطقی هستند؟

مسئول گروه نجوم پژوهشگاه معارج در مورد معیار مناطق هم‌افق تصریح کرد: دو منطقه هم‌افق یعنی هنگامی که دو شخص در دو مکان قرار می گیرند اوضاع و احوال خورشید و ماه و ... را تقریبا یکسان بینند؛ بنابراین هم طول جغرافیایی مهم است و هم عرض جغرافیایی.
وی خاطرنشان کرد: عرض جغرافیایی به این صورت در نظر گرفته می‌شود که برای مناطق هم‌طول با عرض مختلف، اذان ظهر را برای یک روز لحاظ می‌کنیم. علت انتخاب اذان ظهر نیز به این دلیل است که از استوا تا قطب‌ها این زمان یکسان است، در حالی که در مورد طلوع یا غروب خورشید به علت میل خورشید تفاوت وجود دارد. این تأثیرطول و عرض جغرافیایی، در طول سال متفاوت است، به عنوان مثال، در اول بهار با اول تابستان و اول زمستان تفاوتهایی وجود دارد و به همین صورت در مورد روزهای دیگر.
حجت الاسلام سهرابی در رابطه با معیار افق‌های نزدیک به هم یادآور شد: در اینجا برای مکان‌های غربی رؤیت که هم‌عرض یا قریب‌العرض با محل رؤیت باشند، مشکلی وجود ندارد بلکه مسأله مکان‌های شرقی محل رؤیت است.
وی ادامه داد: با توجه به نظر فقها در این باره، قاعده‌ای به دست می‌آید، به این صورت که: زمان مکث ماه(مقدار زمانی که از غروب خورشید تا غروب ماه طول می کشد مکث ماه نام دارد) ملاحظه شود. سپس مقدار اختلاف غروب خورشید میان دو شهر محاسبه می شود. اگر زمان مکث ماه بیش از مقدار اختلاف غروب خورشید در دو شهر باشد می‌توان گفت دو شهر قریب‌الافق‌اند که در این صورت هنگامی که هلال ماه در محل اول دیده شد، برای مکان شرقی مورد نظر نیز ثابت می‌شود.
وی افزود: نکته مهم این است که بحث افق‌های نزدیک در طول سال متفاوت است و بستگی به زمان رؤیت هلال در سال شمسی دارد. به عنوان مثال فرض کنید در یک روز غروب آفتاب در اهواز ساعت 19 و 28 دقیقه و در قم ساعت 19 و 10 دقیقه باشد و در این روز در اهواز هلال رؤیت شود. اختلاف غروب خورشید در این دو شهر حدود 18 دقیقه است. فرض کنید مدت مکث ماه نیز در اهواز 25 دقیقه باشد. در نتیجه، چون مقدار مکث ماه از مقدار اختلاف غروب خورشید میان قم و اهواز بیشتر است در این روز قم و اهواز در افق به هم نزدیک‌اند.

اول ماه از نظر نجومی و فقهی متفاوت است
مدیر گروه نجوم پژوهشگاه در خصوص تولد ماه گفت: حالتی را که پس از مقارنه ماه و خورشید اتفاق می‌افتد، تولد ماه گویند. تولد ماه از نظر نجومی دقیقاً قابل محاسبه است. جدایی زاویه‌ای باید به حدی برسد تا ماه قابل رؤیت شود.
وی در مورد زمان امکان رؤیت هلال ماه گفت:برای جدایی زاویه‌ای کمتر از 7 درجه با استفاده از ابزارهایی مانند تلسکوپ نیز تا کنون امکان رؤیت وجود نداشته است. منجم تولد ماه را اول ماه قرار می‌دهد اما از نظر شرعی هیچ فقیهی تاکنون بر این اساس نظر نداده است و همة فقها رؤیت هلال را شرط دانسته‌اند.
وی گفت: اختلاف در رؤیت هلال معمولاً در 2 ماه تا حداکثر 3 ماه در سال رخ می‌دهد (هلال‌هایی که به سختی رؤیت می‌شوند) و در بقیه ماه‌ها با محاسبات نجومی نیز می‌توان به راحتی رؤیت هلال را پیش‌بینی کرد. هلال‌های سخت در اصطلاح هلال‌های بحرانی نامیده می‌شوند یعنی در این هلال‌ها جدایی زاویه‌ای ماه از خورشید به حدی لب مرزی است که ممکن است رؤیت اتفاق بیفتد یا هلال رؤیت نشود.
حجت الاسلام سهرابی با تشریح برخی از اصطلاحات پرکاربرد در بحث رویت هلال گفت: در بحث رصد چند اصلاح پر کاربرد وجود دارد که لازم است توضیح داده شود. در علم نجوم اصطلاحی وجود دارد بنام کُره سماوی یا کرة آسمان، که عبارت است از اینکه شما در هر مکانی که قرار بگیرید، تصور می‌کنید که آسمان به صورت نیم‌کره و گنبدی، از اطراف به زمین چسبیده است. همچنین می‌توان تصوّر کرد که نصف دیگر این کره در زیر زمین باشد. اصطلاحاً به این کره، کرة سماوی و به صفحة‌ تختی که از سطح زمین به نظر می رسد، صفحه افق گفته می شود.
بر روی کرة سماوی دایره هایی فرض می‌شود از جمله دایرة استوا که زمین را به دو نیم‌کره شمالی و جنوبی تقسیم کرده، دایره استوا اگر از هر جهت امتداد داده شود، دایرة بزرگی بروی کره سماوی ایجاد می‌کند که این دایره فرضی اصطلاحاً استوای سماوی نامیده می شود.  حرکت ظاهری سالانة خورشید (که ناشی از گردش انتقالی زمین است) نیز روی کرة سماوی یک دایرة دیگر رسم می‌کند که به این دایره، دایرة البروج گفته می‌شود. به عبارت دیگر اگر تصور کنید که زمین به دور خورشید می‌چرخد و ما روی خورشید قرار داریم،می‌بینیم زمین روی کرة آسمان در طول یک سال یک دور کامل می‌چرخد، اگر از خورشید به زمین نگاه کنید مدار زمین دایرة البروج است. دایرة البروج و استوای سماوی دو دایرة عظیمه هستند که یکدیگر را در دو نقطه روی کره سماوی قطع می‌کنند. نقطه‌ای که در آن اول بهار لحاظ می‌شود اعتدال بهاری، و نقطة دیگر که اول پاییز را نشان می دهد، اعتدال پاییزی نام دارد. خورشید از نقطة اعتدال بهاری در جهت عکس حرکت ظاهری روزانة خورشید، در طول یک سال یک دور کامل را روی دایرة البروج طی می‌کند (360 درجه). به هر مقدار از این مسیر، طول دایرة البروجی گفته می‌شود.

شرایطی که ماه در آن قابل روئت نیست
وی ادامه داد: عرض دایرة البروجی خورشید صفر است؛ چون بروی همین دایره حرکت می‌کند. اگر از این دایره مقداری پایین یا بالا برویم عرض مثبت یا منفی خواهیم داشت. به نظر می رسد که ماه نیز بروی کرة سماوی در مسیری نزدیک به مسیر حرکت سالانة خورشید، حرکت می‌کند؛ اما این حرکت، نزدیک به یک ماه طول می‌کشد. حرکت ماه گاه روی دایرة البروج است، گاهی پایین (سمت جنوبی) دایرة البروج و گاهی بالای آن. بنابراین عرض دایرة البروجی ماه یا به عبارت دیگر عرض نیز ماه تغییر می‌کند؛ و می‌تواند صفر، مثبت و منفی باشد.طول دایرة البروجی ماه نیز از صفر تا 360 درجه است. حرکت خورشید بسیار آهسته است و در طول سال یک مرتبه دایرة البروج را دور می‌زند، در حالی که ماه در طول یک سال کمی بیشتر از دوازده بار این دور را انجام می‌دهد. در هر ماه طول دایرة البروجی ماه و خورشید برای لحظه‌ای با یکدیگر برابر می‌شوند که این‌ یعنی مقارنة ماه و خورشید. زمانی که ماه به مقارنه می‌رود، یا زمان کمی که از حالت مقارنه خارج می‌شود یا مقدار کمی مانده به حالت مقارنه، ماه قابل روئت نیست. در این حالت گفته می شود ماه تحت الشعاع است؛ یعنی حالتی که پرتوهای خورشید مانع ازدیدن ماه می شود. وقتی ماه در حال خارج شدن از حالت تحت الشعاعی است به سختی قابل رؤیت است. اوّلین لحظه‌ای که در یک منطقه هلال دیده می شود، در اصطلاح شرعی ماه قمری آغاز می شود یعنی با رؤیت هلال، ماه قمری آغاز خواهد شد. ماه قمری دو حالت دارد:حالتی که منجّمین تعریف می‌کنند یعنی از مقارنه تا مقارنه که به این، ماه نجومی گفته می شود، اما اهل شرع از رؤیت تا رؤیت را ماه قمری می دانند. هر رؤیت تا رؤیت دیگر پس از مقارنه اتفاق می افتد که در شرع نیز این ماه قابل قبول است.

در چه شرایطی می توان هلال ماه را دید؟
وی در پاسخ به این پرسش که در چه شرایطی یک هلال قابل رؤیت می شود، گفت: یکی شرایط نجومی است. به عنوان نمونه، اینکه ماه از تحت الشعاع خارج شود، امروز از آن این گونه تعبیر می شود که جدایی زاویه‌ای ماه و خورشید به حدّی برسد که احتمال رؤیت آن وجود داشته باشد و اگر از این حد کمتر باشد ماه به هیچ وجه قابل رؤیت نیست. اصطلاحی در این موضوع بکار می رود حد دانژون است. آندره دانژون دانشمندی بود که به این نتیجه رسید که اگر جدایی زاویه ماه و خورشید کمتر از هفت درجه باشد این هلال به هیچ وجه قابل رؤیت نخواهد بود و در صورتی که از حد هفت درجه بالاتر باشد، احتمال رؤیت وجود دارد. مورد دیگر مکث ماه است. منظور از مکث ماه این است که هنگامی که خورشید روز 29 ماه قمری، غروب می‌کند، ما پس از غروب خورشید منتظر روئت ماه هستیم. اگر ماه قبل از غروب خورشید غروب کند، قابل محاسبه است اما در صورتی که غروب ماه پس از غروب باشد، مثلاً اگر پنج دقیقه پیش از غروب خورشید غروب ماه اتفاق بیفتد، مکث ماه پنج دقیقه است، اگر نیم ساعت قبل از غروب خورشید غروب کرد، مدّت مکث ماه نیم ساعت است و هر چه مدّت مکث ماه بیشتر باشد، امید رؤیت‌پذیری هلال بیشتر خواهد بود.

سن ماه، دوری یا نزدیکی به زمین، مدت مکث ماه و ...در روئت تاثیر دارد 
مورد بعدی سنّ ماه است. به این معنا که از زمان مقارنه چقدر گذشته باشد، هر مقدار که سنّ ماه بیشتر باشد احتمال دیدن هلال بیشتر است. از مسائل دیگر در این خصوص، فاصلة ماه از زمین است. ماه در یک مدار بیضوی به دور زمین می‌چرخد. در این مدار زمین در یکی از کانون‌های این بیضی قرار گرفته است. دورترین یا نزدیک ترین حالتی که ماه نسبت به زمین واقع می‌شود، در رؤیت ماه مؤثر است. هرچه نزدیک‌تر باشد هلال بهتر دیده می‌شود. اگر ماه در حالت حضیض قرار گرفته باشد، احتمال بیشتری برای رؤیت وجود دارد تا اینکه در نقطة اوج قرار گرفته باشد. این هم امروز به راحتی قابل محاسبه است.
وی افزود: از زمان‌های خیلی قدیم منجّمین بررسی‌هایی انجام دادند تا ببینند در چه شرایطی هلال دیده می‌شود. رصدهایی انجام ‌شد و قانونی به دست آمد که امروز به نام معیارهای رؤیت‌پذیری هلال معروف‌ است.
حجت الاسلام سهرابی ادامه داد: مجموعة معیارهای رؤیت‌پذیری هلال به صورت قوانینی فرمول‌بندی شده است، به عنوان مثال ممکن است جدایی زاویه‌ای ماه و خورشید، مدّت مکث، فاصلة ماه از زمین و... همه با هم لحاظ ‌شده و گفته شود که در این چنین شرایطی ماه قابل رؤیت هست یا نیست. بخصوص در بیست سال اخیر دقت پیش‌بینی‌هاتا حدّ قابل قبولی افزایش یافته است و امروز شاید در طول سال حداکثر یک یا دو ماه از سال برای پیش‌بینی مشکلی وجود داشته باشد و در این پیش‌بینی‌ها دو حالت قطعی است امکان دیدن ماه یا عدم امکان روئت. حالت بینابینی نیز وجود دارد که به ایت حالت، هلال‌های بحرانی یا هلال‌های سخت می‌گویند که امروزه در طول سال، دو یا حداکثر سه هلال بحرانی داریم که می‌تواند برای ماه رمضان یامحرم یا هر ماه دیگری پیش بیاید.
وی خاطر نشان کرد: در طیّ سال‌های اخیر رؤیت هلال در روز نیز در نظرات فقهی وارد شده است. امروزه نظر برخی از فقهای معظم این است که: اگر مثلاً هلال در عصر هم رؤیت شود، فردای آن روز اول ماه خواهد بود. علاوه بر این که امروز ابزار نیز وارد مقولة استهلال و مشمول نظرات فقهی شده است. البته ابزاری که به طور مستقیم هلال را نشان دهد، نه با پردازش تصویر. در کنار شرایط نجومی رؤیت هلال، شرایط جوّی نیز مطرح است. شرایط جوّی می‌گوید هر چه ارتفاع ماه بالاتر باشد، چون‌ ضخامت جوّ نسبت به حالت افق کمتر است، نور کمتری از ماه جذب می‌شود؛ در این صورت هلال بهتر دیده می‌شود. همین هلال اگر در سمت افق قرار بگیرد ممکن است دیگر دیده نشود. در برخی ماه‌ها وضعیت هلال اینگونه است. اگر در روز دیده نشود، زمان غروب نیز امکان روئت وجود ندارد همچنین در رابطه با ابزار. از شرایط دیگر جوّی رطوبت است، گاهی ابرهای رقیقی در آسمان هست که ما نمی‌بینیم. بخارهای آب در جوّ زیادند در افق نیز که ضخامت بیشتر است مقدار این بخارها نیزبیشتر خواهد شد. امروز یکی از مشکلات اساسی جوّی غبار است بعضی هلال‌هایی که به راحتی قابل رؤیت هستند، به دلیل وجود غبارها غیر قابل رؤیت می‌شوند.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی اسراء، حجت الاسلام سهرابی دربارة رصد هلال ماه شوال امسال گفت: بر خلاف اول ماه رمضان، شرایط رصد هلال ماه شوال مقداری مشکل بود و از آن‌جا که امسال در نیمة جنوبی کشور هلال بهتر دیده می شد لذا بیشترین همّت جهت رصد برای مناطق جنوبی گذاشته شد و از سوی دفتر مقام معظّم رهبری (مد ظله العالی) نزدیک به صد و پنجاه تا صد و هفتاد گروه و هر گروه شامل حداقل چهار نفر از افراد آموزش دیده برای استهلال شوال اعزام ‌شدند.

منبع: پایگاه اطلاع رسانی اسراء
پایان پیام/