سابقه تاریخی مسجد جامع قم از دیدگاه مورخان

خبرگزاری شبستان: در باب سابقه تاریخی مسجد جامع در کتاب های مورخان اختلاف نظرهای مختلفی دیده می شود که باعث شده نتوان تاریخ دقیقی برای پیدایش آن تخمین زد. قدیمی ترین مأخذی که از مسجد جامع قم سخن گفته، تاریخ قم، تألیف حسن بن محمد بن حسن قمی، که در سال 378 ه . ق نگاشته شده است که به صورت غیر مستقیم در دو جا به محل مسجد جامع در کمیدان اشاره می کند.(1)

در نیمه دوم قرن ششم هجری، شیخ عبدالجلیل رازی قزوینی در کتاب النقض که حدود سال 560 ه . ق به نگارش درآمده، از مسجد جامعی که کمال ثابت قمی، وزیر بزرگ سلطان مسعود سلجوقی، در درون شهر قم بنا نهاده است، یاد می کند؛ که به اعتقاد مدرسی طباطبایی - ، نویسنده تربت پاکان - بدون تردید همین مسجد است.(2) نیز در کتاب النقض آمده است: امیر ابوالفضل عراقی، در عهد سلطان طغرل سلجوقی، مقرب و محترم بود، باروی قم را بنا نهاد و دستور احداث مسجد جامع عتیق قم و مناره های اطراف آن را داد.(3)

در دوران حکومت صفویه در دو مورد از مسجد جامع قم سخن می رود:

1. در گلستان هنر، ذیل سرگذشت حافظ قنبر شرفی، آمده است: خط ثلث را خوش می نوشته و کتابه درگاه، مسجد جامع دارالمؤمنین قم به خط اوست که نشان دهنده آن است که مسجد در نیمه نخستین قرن دهم هجری مرمّت شده و در همین عصر است که شاه عباس دوم صفوی در سفری که برای دیدار سفیر عثمانی، به قم داشته، پشت سر ملا محسن فیض کاشانی نماز گزارده است.(4)

2. در خلاصة البلدان آمده است: شیخ عبدالجلیل رازی، از مسجد جامع عتیق دیگری در قم نام می برد که بانی آن ابوالفضل عراقی در عهد طغرل سلجوقی بوده است. این مسجد مناره هایی هم داشته است.

درباره محل مسجد ابوالفضل عراقی، احتمال قوی این است که در حدود میدان کهنه امروزی قرارداشته و دو مناره و سر دری که در اواسط خیابان طالقانی [آذر] و در مشرق میدان کهنه دیده می شود باقی مانده همان مسجد است. استاد علی اصغر فقیهی معتقد است: اگر این احتمال صحیح باشد، باید گفت که مسجد مزبور بسیار وسیع بوده است؛ زیرا در فاصله ای در حدود یکصد متر از این سردر و مناره ها، در سمت غربی آن، مناره ای است که از جهت کهنگی و طرز بنا مانند آن دو مناره است.(5)

شیخ عبدالجلیل درباره مسجد ابوالفضل عراقی می گوید: آن مسجد در خارج شهر بوده و بهاء الدین کمال ثابت، مسجد جامع دیگری در میان شهر بنا کرده که هر دوی آن ها را با مقصوره هایی با زینت و منبر و مناره های رفیع و کرسی علما و نوبت عقود مجالس و کتاب خانه های مملو از کتب طوایف پایه گذاری کرده بودند.(6)

نگارنده تاریخ مذهبی قم معتقد است:مسجد کمال ثابت در قرن ششم هجری، در میان شهر بود و عوامل طبیعی و حوادثی از قبیل سیل و زلزله آن را از بین برد یا درگیری ها و قتل عام ها سبب ویرانی آن شد. اکنون اثری از آن به جا نمانده، و محل آن از خاطره ها محو شده است.(7)

مؤلف کتاب خلاصة البلدان می نویسد: «اما مسجد جامع شهر که الحال دایر است و تولیت آن با سلسله جلیله سادات واعظ است، سلطان طغرل سلجوقی در ایام سلطنت خود در سنة 528 ه . ق بنا نهاده و موقوفات بر آن نموده است».(8)

در متون تاریخی قم از مسجد جامع قم، دیگر سخنی نیست، تا این که محمد تقی بیک ارباب، از مورخان عصر قاجار، درباره آن می نویسد: «آنچه از سیّاحان شنیده می شود، در هیچ شهری مقصوره ای به ارتفاع و وسعت آن نیست که در کمال استحکام باشد، دیوار آن را با ساروج کشیده اند که از سنگ سخت تر است».(9) همین مؤلف در جای دیگر می نویسد: «اصل بنای آن را ابوالصدیم - که از رؤسای اشعری و حکمرانان بوده - بنیان کرده و مقصوره و ایوان رفیع آن مثل گنبد هرمان از سنگ سخت تر است؛ حتی مسجد جامع ساوه و سمنان به اعتبار مسجد جامع قم نیست».(10)

مدرسی طباطبایی به نقل از مرآة البلدان، بنای مسجد جامع قمرا به ابوالصدیم حسین بن علی بن آدم اشعری، به سال 265 ه . قنسبت می دهد.(11)

«آندره گدار» نیز مسجد جامع قم را از مساجد چهار طاقی که تاکنون شناخته شده اند، دانسته است. او در جای دیگر به استناد از مراة البلدان، اصل بنای مسجد جامع را مربوط به زمان ابوالصدیم دانسته، گفته است: «در حال حاضر، قدیمی ترین قسمتی که از مسجد جامع دیده می شود از دوره سلجوقیان است و ساختمان و مقصوره در زیر پوششی از گچ که آن را پنهان کرده از عهد سلطان سنجر سلجوقی است.(12)

عباس فیض در گنجینه آثار قم می نویسد: «مسجد جامع در آخر شهر واقع شده است و از بناهای قدیم این شهر است که بانی آن بر بنده معلوم نشده است».(13) او معتقد است سبک بنای مسجد جامع قم بر پیدایش آن در قرن هشتم و نهم هجری حکم می کند و شکوه و عظمت ساختمان نشان گر این است که یک فرد عادی محلی هر چند هم که صاحب مکنت باشد نمی تواند آن را انجام دهد پس بنیانگذار آن را باید در میان پادشاهان یا وزیران ایران جستجو کرد.(14) در جای دیگری فیض می نویسد: «در کتاب راهنمای قم، در شمار بناهای کهن آمده است که این مسجد از همین بنای مسجد جمعه است و هر چند تاریخ درستی از آن در دست نیست؛ ولی از نوشته ای که در یکی از ستون های آن دیده می شود معلوم می گردد که از بناهای اواسط قرن هفتم هجری است».

محمد حسن خان صنیع الدوله معتقد است: «مسجد حالیه قم از بناهای ابوالصدیم اشعری است». فیض، نظر صنیع الدوله را ضعیف دانسته و معتقد است او مسجد ابوالصدیم را همان مسجد جامع شناخته است. او می گوید: در حالی که سبک بنای مسجد جامع با آثار قرن سوم هجری سازگار نیست. مسجد ابوالصدیم، همجدای از مناره منفردی که یحیی بن اسحاق اشعری در جوار آن در سال 292 ه . ق بنا نهاده، می باشد.

هدف ابوالصدیم از احداث مسجد جامعی در خارج حصار قم آن بود که مردم کمیدان بتوانند بدون تحمل رنج راه پیمایی در سرما و گرما، در نماز جمعه و جماعت شرکت کنند و به این هدف جز با احداث مسجد در حد وسط این دو حصار نمی توان رسید، زیرا اگر مکان آن در نزدیکی حصار کمیدان بود مردم حصار قم دچار رنج راه پیمایی می شده اند».(15)

فیض معتقد است بانی مسجد جامع، سلطان جانی خان، پادشاه تاتار ترکستان و تاریخ بنای آن سال 755 ه . ق است.(16)

سید کمال حاج سید جوادی در کتاب مساجد ایران می نویسد: مسجد جامع قم بنای عظیمی است که متعلق به عصر سلجوقی و در حدود نیمه اول قرن ششم هجری احداث گردیده است.

استاد علی اصغر فقیهی معتقد است در سال 265 ه . ق، ابوالصدیم حسن بن علی بن آدم اشعری نخستین مسجد جامع قم را در بیرون شهر بنا کرد.(17) در این رابطه، مورخان عصر حاضر نیز نقطه نظرات مختلفی داده اند و ساخت مسجد جامع را حدفاصل قرن سوم تا قرن هفتم هجری دانسته اند. در حقیقت، اختلاف نظر در مورد تاریخ بنیاد مسجد، از یکی دانستن مسجد جامع فعلی با مسجد (عتیق) یا مسجد ابوصدیم قم ناشی می شود.(18) سازمان میراث فرهنگی در ثبت آثار تاریخی، شماره 194 به تاریخ 5/9/1312 بنا را متعلق به قرن ششم هجری می داند.(19)

مسجد جامع عتیق و تاریخی قم مجموعه ای از بناهای چند عصر است. این مسجد پس از مسجد امام، قدیمی ترین مسجدی است که در قم بنا شده و به اعتبار متون تاریخی، زمان احداث آن به عصر سلجوقیان می رسد. بنای گنبد خانه آن قدیمی تر از سایر قسمت هاست. پس در قرون بعدالحاقاتی به مسجد جامع افزوده شده است. و این که برخی از مورخان در باب مسجد جامع با ابوالصدیم دچار اختلاف نظر هستند به خاطر نبود مدارک کافی است و یا کتیبه هایی در مسجد جامع که این اختلاف نظرها را حل نماید. و بعید به نظر می رسد که مسجد جامع امروزی، مسجد ابوالصدیم باشد؛ زیرا هیچ گونه اثری از مناره در آن دیده نمی شود و احتمال داده می شود که مسجد جامع فعلی به جای مسجد ابوالصدیم بنا شده است.

مسجد جامع با 4200 متر مربع مساحت و زیربنای 2970 متر مربع، بزرگترین مسجد استان قم در طول قرن ها بود.(20)

 مکان مسجد جامع قم

استقرار مسجد جامع در بیرون شهر مُمجان، احتمالاً دارای دلایل سیاسی بوده است؛ زیرا خلفای اُموی و عباسی نیز مانند ساسانیان جایی را شهر اطلاق می کردند که مقر حکام باشد و مسجد جامع را که خطبه به نام خلیفه در آن خوانده می شد، در همان جا که حکام بودند احداث می کردند.(21) در این مدت عمال خلیفه، زمانی در مزدیجان، مدتی در جمکرانو بالأخره در موقعی که قم کوره (شهرستان) مستقلی شد در کمیدان فرود آمدند. استقرار والیان و حکام خلیفه در کمیدان، الزاماً بایستی باعث احداث مسجد جامع در کمیدان نیز شده باشد.

شاید به همین علت نیز مردم شیعه مذهب ممجان در این مدت در مسجد جامع کمیدان که مسجد حکومتی خلفا به شمار می رفت، حاضر نمی شدند و مدتی نماز جمعه را در مسجد سعد آبادی ها در بازار قم برگزار کردند. استقرار مسجد جامع و سرای والیان و حکام خلیفه در کمیدان به تدریج موجب توسعه شهر در آن سوی رودخانه گردید؛ به طوری که به اندازه شهری بزرگ تبدیل شد.(22) رونق کمیدان دیری نپایید و در قرون بعد که حکام شیعی در شهر اصلی قم، یعنی ممجان، اقامت نمودند به تدریج کمیدان رو به اُفول نهاد؛ و در قرون بعد دیگر نامی از آن برده نشد. تا این که بالاخره در دوره سلجوقیان مسجد جامع فعلی به سال 528 ه . ق در قسمت اصلی شهر قم ساخته شد.

منابع:

1) تاریخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمی، ص 37.
2) النقض، عبدالجلیل رازی قزوینی، ص 116.
3) همان، ص 220.
4) تربت پاکان، مدرسی طباطبایی، جلد دوم، ص 110.
5) تاریخ مذهبی قم، علی اصغر فقیهی، ص 134.
6) النقض، عبد الجلیل رازی قزوینی، ص 163.
7) تاریخ مذهبی قم، علی اصغر فقیهی، ص 135.
8) خلاصة البلدان، صفی الدین حسین قمی، ص 81 ومراة البلدان، اعتماد السلطنه، ج 4، ص 2030.
9) تاریخ دارالایمان، محمد تقی بیک ارباب، ص 51.
10) تربت پاکان، جلد 2، ص 111.
11) همان، ص 111 و سیمای قم، ص 100.
12) هنر ایران، آندره گدار، ص 380.
13) گنجینه آثار قم، عباس فیض، ج 2، ص 461.
14) همان، ص 460 .
15) همان، ص 464.
16) گنجینه آثار قم، ج 2، ص 464.
17) تاریخ مذهبی قم، علی اصغر فقیهی، ص 119.
18) شهرهای ایران، عبدالحسین سعیدیان، ص 648.
19) پرونده ثبتی میراث فرهنگی، ش 194.
20) روش برنامه ریزی در بخش فرهنگ، حسن احمدی، ص 26.
21) تاریخ قم، محمدحسین ناصر الشریعه، ص 38.
22) قم خاستگاه شهر، احمد سعید نیا،ص 150.
 

 کتاب: تاریخ مسجد جامع قم
نویسندگان: رضا آقا بابایی - سید حسن قریشی

پایان پیام/