سد گرکز؛ یادگاری از دوره اشکانیان در استان گلستان

خبرگزاری شبستان// استان گلستان

به گفته علیرضا حصارنوی، دبیر شورای پژوهشی میراث فرهنگی استان گلستان، نام سد بر گرفته شده از نام روستای گرکز می باشد. این سد در حدود 12 کیلومتری جنوب غربی شهر کلاله و 20 کیلومتری شمال شرق شهر گنبد کاووس قرار دارد و دارای مختصات عرض جغرافیایی 22- 37و طول جغرافیایی 21- 55 می باشد. روستای چای قوشان کوچک (کوچک لر) در ضلع جنوب شرقی سد گرکز واقع شده است. روستای گرکز و روستای چای قوشان کوچک از توابع دهستان کنگور و بخش مرکزی شهرستان کلاله است.

سد گرکز بر روی رودخانه گرگانرود بسته شده، که سازه اصلی از نوع خاکی است، طول سد یاد شده در حدود 500 متر، عرض دیواره سد در قسمت تحتانی 90 متر و در بخش فوقانی بین 10 تا 5 متر متغییر است. ارتفاع سد گرکز از سطح زمین های اطراف در حدود 16 متر است.

مساحت مخزن آبگیری این سد حدود 5/7 کیلومترمربع می باشد و جهت ورود آب رودخانه ی گرگانرود به سد از شرق به غرب است. جانمایی سد به گونه ای بوده که زمین های کشاورزی بالا دست و پایین دست از آب سد آبیاری می شده است.

سازندگان و معماران سد گرکز با استفاده از موقعیت طبیعی تپه ماهورهای ضلع جنوبی بر امتداد گرگانرود که در این نقطه بصورت یک فضای دالانی شکل درآمده بود، استفاده نموده اند. و دهانه غربی آن را با ساخت یک دیواره خاکی بسته اند، و مسیر رودخانه و تنوره آن را بوسیله آجرهایی به اندازه 10*40*40 سانتی متر با ملات ساروج آجرچینی نموده اند. نحوه ساخت سد به این شیوه بوده است، که ابتدا خاک دیواره خاکی را از زمین های اطراف و عارضه های طبیعی ( تپه ماهورها ) منطقه جمع آوری نموده و بر یک بستر طبیعی تلنبار کرده و خاک را با استفاده از گاوهای نر می کوبیدند، تا خاک سفت و سخت شود. ( اصطلاحا به این شیوه گاو ورز می گویند ) افزون بر خاک کوبیده از آجرهای قطور به ابعاد 10*40*40 سانتی متر و پاره آجرها استفاده می کرده اند.

با ساخت دیواره سد کانالی در جبهه شمالی آن احداث نموده، که بعد از دو کیلومتر به خندق دیوار دفاعی گرگان می رسد. دیوار تاریخی گرگان در راستای حفاظت از مرزهای کشور از هجوم اقوام هون ها در دوره تاریخی در امتداد گرگانرود ساخته شده و برای افزایش ضریب دیوار دفاعی، خندق نیز حفر کرده بودند. لزوما برای استفاده از خندق نیاز به آب بوده است. از آنجائی که در قسمت بالاتر ضلع شمالی طول دیواره در این ناحیه رودخانه ی وجود نداشت، که آب خندق را در مواقع ضروری تامین کند، لذا یکی از ضرورت های ساخت سد خاکی گرکز علاوه بر تامین آب کشاورزی ، تامین آب خندق بوده است.

در بستر رودخانه و در قسمت هایی از آن بواسطه کم آبی خشک شده، بقایای دیواره آجری، قطعات سالم و شکسته آجرهای دوره تاریخی و مشابه آجرهای مربوط به دیوار دفاعی گرگان ( آجرهایی به ابعاد 10*40*40 سانتی متر ) به صورت پراکنده دیده می شود. در کف رودخانه هیچ گونه آثار سفالینه مشاهده نمی شود.

در حال حاضر بدنه دیواره خاکی سالم است و هیچ قسمتی از آن توسط نفوذ آب تخریب نشده است . فقط بخشی از مسیر دهانه رودخانه احتمالا بواسطه یک سیلاب تند و یا ظغیان تنور ، تخریب شده و نیز در جبهه شمالی به سبب رانش و فرسایش طبیعی زمین از بین رفته است.

با توجه به ابعاد و فرم و نحوه آجر چینی که قابل مقایسه با دیوار گرگان می باشد، به نظر می رسد هر تاریخی که برای ساخت دیوار دفاعی گرگان قائل شوند، احتمالا درباره تاریخ ساخت سد گرکز نیز صحیح است. پژوهشگران معتقدند، که دیوار دفاعی گرگان در دوره اشکانی ساخته شده و در دوره ساسانی دوباره بازسازی شده است.

در کتاب « از آستارا تا استرآباد » پیرامون سد گرکز چنین اشاره شده است: « آثار سدی از دوران ساسانی، نزدیک آی درویش ( کلاله امروز ) در گوکلان دشت دوغ چای از کوههای جنوب شرقی آی درویش ( کلاله ) سرچشمه می گیرد و از کنار کلاله می گذرد. نزدیک کلاله، در دوران ساسانی سدی بسته و آب دوغ چای را از روی گرگانرود رد کرده، و به زمین های شمالی گرگانرود به ملک علی تپه و آبادان تپه که در آن وقت آباد بوده اند، رسانده اند » سد قدیمی گرکز به شماره 3254 و در مورخه 25/12/1379 و با قدمت دوره تاریخی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

1- نام روستا وسد گرکز بر گرفته شده از نام قوم گرکز است.  قوم گرکز یکی از تیرهای مهم وبزرگ قوم ترکمن ایران می باشد. رجال و شخصیت های مهم و بزرگی از این قوم برخاسته اند .مانند : مختومقلی یونانچی (پدر بزرگ مختومقلی )، دولت محمد آرادی (پدر مختومقلی )،خود مختومقلی (شاعر بلند اوازه و عارف ترکمن )، آتا نیاز قادیرلی و بوز پولات. در حال حاضر باقی ماند های تیره گرکز در روستا ها ی قا ردی ملا ،قزل آرباط و روستای گرکز زندگی می کنند. نام قوم گرکز بر گرفته شده از نام یک شخص اسطوره ای است، که در مورد آن چنین روایت می کنند، که طبق گفته های برخی از بزرگان، در یکی از روستا ها که مردم آن مشغول انجام کار روزانه خود بوده اند پرنده ای درشت هیکل و قوی (کرکس )نوزادی را در پنچه ی خود می آورد و در بین مردم این روستا می گذارد ومی رود. مردم این روستا سرپر ستی این بچه را به زن و مردی می سپارند، که دارای فرزند نبودند. چون این فرزند توسط یک کرکس به آنها رسیده بود، اسم آن نوزاد را کرکس یا گرکز می گذارند. بعد از گذشت سالها، کرکس بزرگ شده و پهلوان نامداری می شود .وبخاطره پهلوانی او را (گرکز گابه)یعنی (گرکز بزرگ) لقب داده اند.

2 – رودخانه و حوضه گرگانرود، یکی از مهم ترین حوضه های آبریز و رودخانه های مهم استان گلستان است. شاخه های اصلی این رود خانه که از ارتفاعات کوهای شرق استان گلستان سر چشمه می گیرند .به نامهای رود خانه آجی سو، رود خانه ساری سو، رود خانه زاو ورود خانه دوغ نامیده می شوند ،که به ترتیب از ارتفاعات قوجق، قره آقاچ ،میدانجق و گلیداغ و ارتفاعات میانی سر چشمه می گیرند و دارای شعبات مهم و متعددی است.

4 ـ ملات ساروج: این ملاط یکی از بهترین و قدیمی ترین ملاط های ساختمانی می باشد، که توسط ایرانیان ابداع شده است، در ترکیب آن، خاکستر، پشم حیوانات، آهک و ... بکار می رود. این ملاط ویژه بناهایی است که در معرض رطوبت می باشد. به عبارت دیگر مقاوم ترین ملاط در برابر رطوبت است.

پایان پیام/