بایاتی ها، دو بیتی های شفاهی مردم آذربایجان

خبرگزاری شبستان// آذربایجان غربی

بایاتیلار (دو بیتی ها) ادبیات شفاهی آذری زبانان محسوب می شوند که در کران تا کران این دیار با نام بایاتی شهرت دارد و یکی از رایجترین انواع منظوم ادبیات عامیانه این سرزمین است.

این بایاتی‌ها در واقع اساس کلام موسیقی فولکلور ترکان را که سرچشمه افکار توده‌های گذشته این ملت است را تشکیل می‌دهند.

این نغمات نغز و دلکش که از زندگی و عواطف و رازها و نیازهای مردم ساده و پاکدل مایه می پذیرند و در قالب الفاظی روان و بی تکلف جای می گیرند.

و چون هر کلامی که از دل برآید لاجرم بر دل نشیند، بر روح و روان مردمی که با زبان آذری آشنایی دارند تاثیر می گذارد.

تنوع و رنگانگی مضمون از جنبه‌های برجسته و مشخص بایاتی‌های ترکی است، ضمن آنکه عشق جایگاهی ویژه در بایاتی‌ها، دارد. عشقی که در بایاتی‌ها جان می‌گیرد و بارور می‌شود، عشقی است قابل لمس که از راز بقای حیات سرچشمه می‌گیرد و با احساسات پسندیده انسان دوستی جاری می‌شود.

در بایاتی‌ها مضامین عمیق فلسفی، اجتماعی، تاریخی، دینی، اخلاقی و لیریک با بیانی ساده و روان بیان می‌شود و همین سبک این ابیات یکی از برجستگی های ان محسوب می شود.

اعتقادات، آداب و رسوم، فضایل و خلق و خوی قوم‌ها درتحریر بایاتی‌ها همراه با موسیقی‌هایی در مایه غم انگیز شالوده‌ی اساسی بایاتی‌های ترکان است.

در بایاتی‌ها مبارزه علیه استثمار و ستم ملی، عشق به وطن و مردم، دیدگاه‌های فلسفی، عوالم معنوی و داخلی انسان و غیره منعکس می‌شود. بایاتی‌ها به سبب تنوع موضوع و مضمونشان در جشن و پایکوبی، عزا و ماتم، مراسم مختلف، در تنهایی و جمع و خلاصه در هر حالت و همه جا خوانده می‌شوند.

البته آنچه که در زبان ترکی در خواندن بایاتی‌ها اهمیت پیدا می‌کند، لحن خواننده آن است؛ به گونه‌ای که این خواننده است که به اقتضای ذوق و قریحه خود و با تغییرات و اضافاتی که با سلیقه خود به بایاتی‌ها اضافه می‌کند، باعث جان گرفتن بایاتی می‌شود.

بای آتی یا بای آدی یعنی ( اسم اعظم) از قدیم الایان نزد تورکان از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشد.

امروز هم به عنوان کلید رفع مشکلات و حاجات مردم به کار می رود. برخی از بایاتی ها نگاه فلسفی ملت تورک به زندگی را بیان می کند.

بایاتی‌ها از نظر انسجام شکل، وسعت مضمون، ترنم موسیقی و تموج ذوق و احساس در ردیف جذاب‌ترین و شورانگیزترین آثار بدیع فولکلوریک جای می‌گیرند.

این نغمه‌های نغز و دلکش که از زندگی و عواطف و راز و نیازهای مردم ساده و پاکدل مایه می‌پذیرند و در قالب الفاظی روان و بی‌تکلف جای می‌گیرند؛ از چنان لطافت و خلوص و صراحتی برخوردارند که به خصوص وقتی با آهنگ ویژه خود خوانده شوند، عنان از کف می‌ربایند و سرشک بر چهره احساس می‌افشانند.

اعتقاد مردم شهر و روستا به این آثار موزون و دلفریب تا بدان پایه است که بایاتی ها را حسب حال و آیینه سرنوشت نمای خویش می پندارند و بهنگام ملال و سرگشتگی و حرمان برآن توسل می جویند و بعنوان تفال از آن مدد و مراد می طلبند.

بایاتی‌هایی که اکنون به مقیاس وسیع در میان مردمان ترک رواج دارند، خواه احتمال شناختن سراینده و مصنف آنها در میان باشد، یا نه، به عموم عامه ترکان تعلق دارند؛ زیرا خلق ترک در طول نسل‌ها آنها را سینه به سینه بازگو کرده، آنچه را که به زبان ذوق و سلیقه خود بیگانه دیده، به یک سو نهاده و به اقتضای احساس و خواسته‌های عاطفی خود درآن دگرگونی‌ها داده و به این ترتیب سکه فردی از روی آنها زدوده و به تملک گنجینه فولکلوریک عمومی درآمده است.

بایاتی‌ها از نظر قالب شعری از انواع دیگر ادبیات منظومه شفاهی، متمایز می‌گردند وزن بایاتی‌ها مانند انواع اصیل دیگر ادبیات منظوم شفاهی ترکی براساس وزن هجایی (سیلابیک) استوار است.

بایاتی‌ها ازچهار مصراع ترکیب می‌شوند که درآن، مانند رباعی سه مصراع 1و 2و 4 هم قافیه و مصراع سوم آن آزاد است. ازنظر افاده معنی و منظور، مصراع‌های اول و دوم درآمد دو مصراع سوم و چهارم محسوب می‌شوند و منظور اصلی در دو مصراع آخر مطرح می‌گردد:

عزیزم کاتالر گوللر/ آغ ساقال لار(بیلکلر) گوللر
دریاجا عقلین اولسا / یوخسول اولسون گوللر
(عزیزم بزرگان ایل خواهند خندید/ ریش سفیدان تودرا نیشخند خواهند زد
اگر به اندازه دریا عقل داشته باشی/ ولی بی پول و ندار باشی)

در این بایاتی‌ها دو مصراع اول درآمد و برداشتی است که به منظور بیان اندیشه و احساس مندرج در دو مصراع آخر طرح شده است. بنابراین، وظیفه دو مصراع اول ایجاد زمینه برای بیان و انشاد دو مصراع بعدی است.

بایاتی‌ها از نظر وزن همیشه هفت هجایی هستند ولی از لحاظ وجود تقطیع در مصراع‌ها یکسان نیستند. عده‌ای از بایاتی‌ها بدون تقطیع هستند، بعضی 3+4 و برخی به شکل 4+3 تقطیع می‌شوند، در یک عده بایاتی‌ها ترتیب تقطیع در مصراع‌ها نیز به هم می‌خورد و پس و پیش می‌شود؛ ولی این تغییر محل تقطیع، هیچ‌گونه سکته‌ای بر روانی و سلاست آن وارد نمی‌سازد.

از جنبه‌های بدیعی و لفظی بایاتی‌ها، روانی و انسجام خاص آن هاست. بایاتی‌ها رنگ‌آمیزی و زیبایی‌های شگفت زبان خلق ترکان را به‌طور وسیع در خود جای می‌دهند، قالب‌های کوتاه و منسجم این نغمات احساس انگیز، از هر نوع عبارت‌پردازی و تصنع برکنار بوده و در عین سادگی بدایع لفظی را از تعبیر و تشبیه و کنایه و استعاره و مجاز دربافت خود نقش می‌زنند.

از سرایندگان مشهور بایاتی می‌توان به شاه اسماعیل صفوی که در شعر ختایی تخلص می‌کرد اشاره نمود.

رابطه موسیقی و بایاتی‌ها یک ارتباط تنگاتنگ و غیر قابل انکار است و بر روی بسیاری از بایاتی‌ها آهنگ‌های مختلف موسیقی گذاشته شده و از این میان دستگاههای موسیقی گوناگونی چون بیات ترک، بیات شیراز، بیات کرد، بیات چوپان و غیره به وجود آمده‌است.

و اما جند بایاتی:

غریبم یوخدو آرخام
قانادیم یوخدو قالخام
دورام داغلار باشیندا
وطنه ساری باخام

(غریبم پشت و پناهی ندارم
بال و پری برای بلند شدن ندارم
بالای کوه بایستم و
به راه وطن چشم بدوزم)
*******

عزیزیم کتان ساری
کؤینه گیم کتان ساری
چیخایدیم داغ باشینا
باخایدیم وطن ساری

(عزیزم کتان زرد است
پیراهن کتانم زرد است
کاش بالای کوه می رفتم
به راه وطن چشم می دوختم)
*******

عزیزیم کتان دا گول
شال دا گول کتاندا گول
یئریمیز یاخشی یئردی
حئیف کی وطن دئییل

(عزیزم کتان گل دارد
شال و کتان گل دارد
جایمان خوب جائی است
حیف که وطنمان نیست)

پایان پیام/