خبرگزاری شبستان // ارومیه
سه‌گنبد نام برجی است در جنوب شرقی شهر ارومیه مرکز استان آذربایجان غربی، این بنا آرامگاه بوده و در سال 580 قمری در جنوب شرقى ارومیه ساخته شده است.
آرامگاه سه گنبد در مرکز بافت قدیمی شهر ارومیه، یکی از کوچه‌های منشعب از خیابان استاد برزگر قرار گرفته است.
این گنبد زمانی در جنوب شرقی شهر ارومیه واقع شده بود، که اکنون به علت گسترش شهر در داخل شهر قرار گرفته است.
به منظور محصور کردن حریم و جلوگیری از هرگونه صدمه به تزئینات آن، پیرامون محوطه سه گنبد با نرده‌های فلزی و محوطه سازی محصور شده است.
این بنا یکی از بناهای باقی مانده از دوران سلجوقی است که به شکل استوانه با دو نوع مصالح سنگ و آجر ساخته شده است.
بخش‌های تحتانی بنا تا ارتفاع حدود 6/3 از سنگ‌های تراش خورده خاکستری رنگ بوده و از این بخش به بالا تمامی مصالح بنا از آجرهای چهار گوش است.
راجع به این بنا در کتاب آثار تاریخی آذربایجان آمده است:
"بنای تاریخی سه گنبد طبق نظر باستان شناسان در سال 580 هجری بنا شده است و عبارت از مقبره ای است به شکل برج و بنا به عقیده بعضی از مورخان این بنا آتشکده زردشتیان بوده که پس از هجوم اعراب به ایران و نفوذ آنان در آذربایجان متروک مانده و به تدریج رو به خرابی گذاشته بوده است."
در جزوه راهنمایی جاذبه های تاریخی و طبیعی میراث فرهنگی آذربایجان غربی آمده است :
"بنای سه گنبد برج مدوری است که از دوره سلجوقیان که به دستور امیری به نام شیشقاط المظفری (شیث قاطه المظفری ) ساخته شده است، معمار آن شخصی به نام منصور بن موسی می باشد که نامش با ذکر تاریخ 585 هجری قمری مشخص است.
هرچند سه گنبد جزء ابنیه قرن ششم هجری و دوران سلاطین سلاجقه است؛ لیکن از نظر آجر کاری و شکل ساختمانی مانند برج های دوره مغول جلوه می نماید.
مقبره یا برج آجری سه گنبد متعلق به قرن ششم هجری بوده چرا که از نظر معماری این بنا با مقابر قرن ششم هجری قمری بخصوص مقابر مراغه و سایر مقبره های دوره های سلجوقی مشابهت فراوانی دارد.
برخی معتقدند که این بنا به جای آ تشکده ای از دوره ساسانی احداث شده است، که پس از هجوم اعراب به ایران و نفوذ آنان در آذربایجان متروک مانده و به تدریج رو به خرابی گذاشته بوده است. ولی هیچگونه سند معتبر و یا نشانه ای دال بر صحت این ادعا وجود ندارد. مهمتر از همه پلان سه گنبد و فونداسیون آن نیز تشابهی با آتشکده های دوره ساسانی ندارد.
از سوى دیگر در مدخل بنا سه کتیبه به خط کوفى است که آن را از سنگ تراشیده‌اند و در پایان کتیبه، محرم سال 580 هجرى خوانده مى‌شود. از این رو شاید بتوان مقبره یا برج آجرى سه گنبد را متعلق به قرن ششم هجرى دانست.
طبق این کتیبه این بنا به دستور یکی از امرای سلجوقی به نام شیث قاطه المظفری ساخته شده است.
بنای تاریخی سه گنبد عبارت است از سکوی بلندی که به شکل استوانه و مدور ساخته شده است.
این بنا از دو بخش سرداب (محل دفن) و شیون گاه ( معبد ) تشکیل شده است و دو ورودی مستقل دارد.
قطر بنا 5 متر و ارتفاع آن 13 متر می باشد. ساختمان فعلی دو طبقه است و در چهار سمت آن دریچه‌هایی وجود دارد.طبقه اول به نام سردابه خوانده می شود که دارای پوششی قوس‌دار است و بدین وسیله از طبقه دوم مجزا می‌شود.
درب کوچک طبقهٔ اول 1 متر و 70 سانت ارتفاع دارد. طبقهٔ دوم که اتاق مقبره خوانده مى‌شود داراى درى به ارتفاع دو و نیم متر است.
مقبره سه گنبد دارای دو نورگیر در دو طرف بنا به صورت شمالی، جنوبی است که به وسیله چهار کانال با دو فضای طبقه بالا و پایین ارتباط دارد. هرچند در بیشتر نوشته‌ها به عنوان نورگیر از آن نام برده شده اما با توجه به موقعیت قرارگیری آنها و دریافت نور ضعیف به داخل، می‌توان گفت که به عنوان روزنه‌هایی برای کوران هوا به وجود آمده است.
مقبره دارای دو در در طبقه پایین و بالا است که در پایینی آن از جنس آهن در دوره های بعدی به بنا الحاق شده و در طبقه بالایی آن نیز از نوع درهای دو لنگه چوبی است که با توجه به عکس‌های قدیمی این در نیز جزء الحاقات دوره های بعدی بنا به شمار می‌رود.
به عبارت دیگر، بناى استوانه‌اى شکل مدور داراى دخمه‌ایست که قسمت فوقانى آن را به وسیلهٔ آجر تبدیل به بنایى شامل اطاق مقبره کرده‌اند و مدخل آن در یک قالب معمارى پر نقش و نگار محاط شده و در بدنهٔ استوانه‌اى برج تعبیه شده است؛ درگاه ورودى آن در میان طاق‌هاى سطحى واقع شده و از لحاظ معمارى زینت خاصى به آن بخشیده است.
سقف اصلی گنبد و دیوارهای آن تماما سالم و بر جا می باشد. طبقه دوم بنا مانند سایر مقادیر دوره سلجوقی روی سردابه احداث شده است.
شکل نقشه آن از بیرون مدور و از داخل چهارگوش است و دو روزنه در شرق و غرب بنا دیده می شود.
تزئینات سر در ورودی مقبره در نوع خود کم نظیر می‌باشد و به صورت قطعات سنگ و گچ با نقوش هندسی و کتیبه به خط کوفی تزئین شده است.
مصالح قسمت‌های تحتانی بنا تا ارتفاع حدود 3/6 متر از سنگ‌های تراش خاکستری رنگ ساخته شده و از این قسمت به بالا تمام مصالح بنا از آجرهای چهار گوش می‌باشد.
به نظر می رسد قبوری داخل این بنا موجود باشد و برای پوشانیدن این قبور از طاق آجری استفاده شده است.
این بنای تاریخی مطابق متون تاریخی و با توجه به نقشه قدیمی شهر، قبلا در فاصله یک کیلومتری از دیوار حصار دفاعی ارومیه و در نزدیکی دروازه بازار باش قرار گرفته است.
سه گنبد در زمینی که اطرافش را قبور زیادی اشغال نموده ساخته شده است، و احتمالا زمین مزبور صحن آن بنا بوده که عده ای را به لحاظ قدسیت محل در آنجا دفن کرده اند.
درکتیبه ی طرفین و بالای سردر ورودی فقط نام بانی و سازنده ی بنا با تاریخ احداث ذکر شده و هیچگونه اطلاعاتی درباره ی عملکرد این ساختمان بدست نمی دهد.
نکته بسیار جالب در این مقبره، سر در مزین به نقش و نگارهای بدیع و زیبای آن است، زیرا با وجود اینکه در آن زمان کاربرد تزئینات کاشی رواج داشته است در این مقبره کوچکترین اثری از رنگ آمیزی دیده نمی شود.
اما نکته ای که تا حدی رفع اعجاب می کند این است که حروف، خطوط و نقوش هندسی سه گنبد را با سنگ ساخته اند، به این دلیل که معماران عادت داشته اند بعضی قسمت های تزئینی را نسبت به خود بنا متفاوت بسازند، حال اگر این اختلاف را با کاشی مجسم نکرده اند چنانکه در مراغه یا نخجوان چنین بوده است. شاید بدین دلیل که در ارومیه وسایل کار موجود نبوده است.
گفتنی است: آرامگاه پس از مسجد بیشتر از هر نوع بنای معماری در روزگار اسلـامـ ایران مورد توجه بوده و در بافت جامعه و فرهنگ ایرانی ریشه دوانیده و کمتر شهری در این کشور است که سهمی از چنین بناهایی نداشته باشد.
در عصر سلجوقی، سیر تحول آرامگاه سازی دوره اسلـامی ایران، روندی رو به رشد و ترقی در پیش گرفت. ترکان سلجوقی موفق شدند که یک حکومت نمونه ایرانی اسلـامی را خلق و ارائه کنند و در این میان نقش اصلی بر عهده وزیران بزرگ ایرانی آل سلجوق چون خواجه نظامـ الملک طوسی بود.
مساجد جامع و بناهای آرامگاهی عصر سلجوقی مهمترین نمونه‌هایی هستند که نشان گر تعالی هنر و معماری این دوره هستند. در میان بناهای آرامگاهی نیز برج‌ها از مهمترین گونه این بناها به شمار می‌روند.
مقصود از برج، آن دسته از بناهای آرامگاهی است که به صورت منفرد با طرح‌‌هـای استوانهای، مکعبی، چند ضلعی و گاه پره دار با پوشش گنبدی از نوع دایره کمـ خیز و رک ساخته شده و سابقه طولـانی در معماری اسلـامی ایران دارد.
احتمال می ر‌ود تشابه ظاهری این دسته از بناها با برج‌های حصارهای دفاعی سبب نامگذاری آنها به برج شده است. این دسته از آرامگاه‌ها از جمله بهترین نمونه‌های آرامگاهی ایران هستند که تا کنون به همراه تزئینات هندسی و کتیبه‌های تاریخی سالمـ بر جا مانده‌اند.
در طراحی برج‌ها و مناره‌های دوره سلجوقی از اشکال متنوعی چون چهار گوش، دایره، چند ضلعی ساده، چند ضلعی مضرس استفاده شده است. بنای سه گنبد شهرستان ارومیه به عنوان مقبره یا آرامگاهی از نوع دایره‌ای شکل است که در ادامه مطالب مورد بررسی قرار می‌گیرد.
دلیل مهارت معمار سه گنبد آن است که در برجی استوانه ای شکل قبلا اتاقی مربع تعبیه کرده و مجددا تربیع بنا را با تدابیر معماری مبدل به تدویر کرده آنگاه گنبد را بر آن برافراشته است. نکته مهم هنری این بنا گذشته از گنبد رفیع و مقرنس کاری که در حدود 9 متر ارتفاع دارد، رنگ آمیزی و تزئینات سنگی است که جلوه خاص به این بنا داده است.
بر اساس این گزارش تا قرن نوزدهم به این اثر توجهی نشده بود و برای اولین بار در سال 1852 میلادی از طرف "ن . خانیکوف" این برج به دنیای هنر شناسانده شد و تحت شماره 242 جز آثار باستانی ثبت شده است.
از جمله مرمت و حفاظت های انجام شده توسط سازمان میراث فرهنگی برای این بنا می توان به عایق کاری و اجرای آجر فرش پشت بام، بند کشی کامل نمای آجر مقبره، احیای پوشش از بین رفته سردابه و محوطه سازی و اجرای سنگ فرش به صورت قلوه چین اشاره کرد.
خسرو فری، سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان‌غربی با بیان اینکه 300 میلیون ریال برای حفاظت از بنای اسلامی سه گنبد ارومیه اختصاص یافته است، گفت: این اعتبار برای اصلاح دیوار و پایه نرده‌های حصار محیطی مقبره سه گنبد در سال جاری اختصاص هزینه می شود.
به گفته وی، طراحی و تعویض مصالح و ساخت نرده‌های جدید مناقصه صورت گرفته و توسط پیمانکار در حال اجرا است.
پایان پیام/
نظر شما