به پاس یک سده تلاش برای آموزش دختران

به گزارش خبرگزاری شبستان از رشت - مهری شیرمحمدی؛

یکصدسال پیش، باسواد شدن برای زنان و دختران بسان یک رویا بود. بسیاری از دختران حتی اجازه رفتن به مکتب خانه را هم نداشتند تا چه رسد به مدارس نوینی که بعد از انقلاب مشروطه، با مشقت فراوان پا گرفتند. دختران امروز، شاید اصلا نام‌های «روشنک نوعدوست، عزت فروزان، خدیجه نظر داد، آذرمیدخت نیک روان، نوش آفرین پورزردشت و پوراندخت خدیو» را نشنیده باشند. روشنک نوعدوست و عزت فروزان، از نخستین دانش آموختگان قدیمی‌ترین مدرسه دخترانه رشت (فروغ) بودند که با راه اندازی مدرسه «سعادت نسوان» تلاش زیادی برای باسواد شدن دیگر دختران کردند. کافی است، به خاطراتشان مراجعه کنیم و ببینیم با چه رنجی سعی کردند، بسترهای فرهنگی آموزش به دختران را آماده کنند.

فشارهای اجتماعی و مذهبی آن دوران بر دخترانی که در کلاس‌های درس حاضر می‌شدند، نیز بسیار آزاردهنده بود. امروز اگر دختران می توانند مدارج علمی و دانشگاهی را طی کنند، مرهون مرارت‌هایی است که پیشینیان متحمل شدند و نام آنها کمتر در تاریخ ذکر می‌شود. «پوراندخت خدیو» یکی از شاگردان مدرسه سعادت نسوان رشت است که در سال ۱۲۹۶ خورشیدی تاسیس شد. وی، در خاطرات دوران تحصیلش می‌نویسد: « فراشی به نام مراد مامور بود که هر روز سر خیابان بایستد تا پسرهای مدرسه شاهپور با گلوله های برفی به جان ما نیفتند و با فحش های رکیکشان درس خواندن ما را مسخره نکنند.»

هنگامی که صفحات تاریخ را ورق می‌زنیم، نام چند زن گیلانی، بعنوان پیشروان آموزش به دختران دیده می‌شود. وقتی «آذرمیدخت نیک روان»، در سال ۱۲۹۳ خورشیدی، اولین مدرسه دخترانه را در رشت دایر کرد، عکس العمل اجتماع، شکستن شیشه‌ها و پرتاب سنگ و کلوخ از سوی مردم به وی و مدرسه‌اش بود. اما تلاش‌های او همراه با شکیبایی ادامه داشت. آهنگ تغییرات اجتماعی که شروع شد، مردان نیز در کنار زنان به کمک آموزش دختران آمدند. «مدرسه شمسیه»، یکی دیگر از مدارس دخترانه در رشت بود که در سال ۱۳۲۷قمری (۱۲۸۷ ش) به همت «شیخ علی طالقانی» دایر شد. این مدرسه بعدها به نام مدرسه «بنات اسلامی» به مدیریت خانم «احترام السیاده» و با کمک‌های دولتی به حیات خود ادامه داد.

شاید نام هیچ بانویی به اندازه «روشنک نوعدوست» برجسته نیست. وی، زنی بود که در ۲۱ سالگی، ریاضی، عربی و فارسی را به خوبی می‌دانست. روشنک نوعدوست، در سال ۱۲۹۶ خورشیدی، دبستان سه کلاسه‌ای را در رشت افتتاح کرد. او تلاش داشت تا تفکر برتری تحصیلی مردانه را از اذهان مردم پاک کند. بر همین اساس انواع تهمت‌ها و دشنام‌ها را به جان می‌خرید و کوچکترین خللی در اراده‌اش پیدا نمی‌شد. نوشته‌اند، روشنک نوعدوست، دختران بی‌بضاعت را با هزینه شخصی آموزش می‌داد. او همواره به شاگردانش یادآور می‌شد: « دختران من، تفاوت شما با پرتغال فروش سر کوچه در دانش شماست. حتی اگر او آدم زحمتکش و خوبی باشد وقتی نتواند درست فکر کند، وقتی نتواند درست زندگی کند، بی فایده است. یک مادر خوب و فداکار اما بی‌دانش، هیچ وقت کافی نیست.»

فعالیت‌های فرهنگی روشنک به معلمی بسنده نمی‌شد. وی با تشکیل کلاس‌های اکابر، کتابخانه و برنامه‌های سخنرانی، سعی می‌کرد اذهان جامعه را درگیر زندگی توام با فهم و دانش کند. با این حال مهمترین تلاش وی در ارتقای سطح فرهنگی جامعه، انتشار نشریه «پیک سعادت نسوان» بود که بین سال‌های ۱۳۰۶ تا ۱۳۰۷ خورشیدی، دو ماهنامه خود را منتشر می‌کرد. روشنک نوعدوست، در شماره اول نشریه‌اش در ۱۵ مهر ۱۳۰۶ درباره هدف از انتشار نشریه می‌نویسد: « در این هنگام که پرده‌های سیاه بدبختی و هزار گونه عوامل تیره روزی سد بزرگی در مقابل ترقیات نسوان گردیده، در این زمان که اصول اجتماعی تمام ملل خاموش و عقب مانده اصلاح سر و صورت نوین به خود می‌گیرد، ... ما هم به نوبه خویش سکوت را بیش از این جایز ندانسته، خامه ناتوان بدست گرفتیم که تا حد امکان عوامل سیه روزی را نشان داده، اصلاحات اساسی آنها را خواستاریم... .»

روشنک در شماره ۶ نشریه معترض می‌شود که تعداد مدارس دخترانه در این زمان در گیلان ۲۰ مدرسه است که تنها هفت مدرسه دولتی است. و در مقایسه ۵۰ مدرسه پسرانه در گیلان است که ۱۲ مدرسه ملی و ۳۸ مدرسه دولتی است. جریده روشنک نوعدوست، به دلیل همین اعتراض‌های تند و سرمقاله های اعتراض آمیزش در تبعیض تحصیل میان دختران و پسران سرانجام بسته شد. روشنک نوعدوست، از شیوه‌های دیگری هم برای آموزش استفاده می‌کرد. شادروان، فریدون نوزاد در کتاب تاریخ نمایش، ضمن اشاره به فعالیت های نمایشی و بازیگری نوعدوست در تئاتر، درباره این بانوی روشنفکر می‌نویسد: « اگرچه خانم روشنک نوعدوست توانسته مدرسه را حفظ کرده و از چنگال خونین بعضی دولتیان نجات دهد، ولی تا سال ۱۳۲۰ کاملا تحت نظر شهربانی بود.»

«خدیجه نظر داد» بانوی فرهیخته دیگری است که در سال ۱۲۹۸ در غازیان بندر انزلی متولد شد. وی در شرایطی درس خواند که فراگیری دانش دختران تنها محدود به رفتن به مکتب خانه و مدارس خصوصی بود. او پس از اتمام تحصیل و در شرایطی که اغلب خانواده‌ها راضی به تحصیل دخترانشان در مدارس دولتی نبودند، در خانه پدر، کلاس درسی با عنوان «مدرسه ملی» برای آموزش دختران انزلی برپا کرد و دختران نوجوان با پرداخت شهریه مختصری نزد او خواندن و نوشتن می‌آموختند. از سال ۱۳۱۶ خدیجه نظر داد، به دعوت اداره فرهنگ بندر انزلی، در دبستان سنائی غازیان به تدریس پرداخت. او پس از سه دهه فعالیت صادقانه و پرثمر فرهنگی در کسوت مدیر دبستان فاطمیه سیاح غازیان بازنشسته شد. طی این سالها نه تنها آموزگار دختران انزلی بود، بلکه دانش آموزانش او را دوست، مشاور و مادر روحانی خود می دانستند. در غازیان بندر انزلی، بسیاری از خانواده‌ها او را به یاد دارند، زیرا علاوه بر سابقه طولانی تدریس، فردی روشنفکر، با فرهنگ و مردم دار بود و با اغلب شاگردان مراوده و مکاتبه داشت. خانم نظر داد پس از بازنشستگی در سال۱۳۴۴ با خانواده‌اش به تهران منتقل شد ولی همواره پیوند فرهنگی و عاطفی خود را با زادگاه و دانش آموزانش حفظ می‌کرد. در تهران هم گاه شاگردان وفادار برای سپاسگزاری به دیدارش می‌آمدند. در واپسین سال‌های عمر بخصوص پس از درگذشت همسرش در سال ۱۳۷۲ ، تنهایی خود را به یاری شخصیت محکم و مستقل و عمدتا با مطالعه کتاب و نشریات روز سپری می‌کرد. این بانوی فداکار و معلم دختران انزلی در نخستین ساعات بامداد روز چهارشنبه ۱۹آذر ۱۳۸۲ در یکی از آپارتمان‌های شهرک اکباتان (تهران) چشم از جهان فرو بست.

«نوش آفرین پورزردشت» نیز جزو نخستین معلمان زن در منطقه «لشت نشا» بود. وی فرزند علیمحمد پورزردشت (۱۲۵۰-۱۳۳۰) بود. شکل‌گیری تشکیلات فرهنگی در لشت نشا مرهون همت و پشتکار امین الدوله و پورزردشت بوده است. (نک ماهنامه گیله وا سال ۱۷ )