شهید صدر براستی«مؤمنی کیس»بود

خبرگزاری شبستان:به بهانه سالروز شهادت دانشمند فرزانه و اندیشمند گرانمایه شهید محمد باقر صدر، نگاهی هر چند کوتاه به اندیشه های والای آن بزرگوار می اندازیم. بازاندیشی تفکرات شهید صدر که بحق در صدر بسیاری از مباحث علمی و عملی گوناگون خودنمایی می کند تکلیفی است که جامعه علمی کشور بر دوش دارد. اندیشه های والا و بدیع شهید صدر همانند دیگر اندیشمندان ما، هنوز که هنوز است مورد توجه، انچنان که باید باشد، قرار نگرفته است.ظرفیت ها و ابداعات فکری صدر را باید شناخت و به بوته آزمایش سپرد.
شهید صدر در افقهای گوناگون علوم اسلامی به کندوکاو، تعمیق، گسترش و یا نقد اندیشه‏های علمی گذشتگان پرداخت و در گستره دانشهای عقلی و نقلی به ابتکارات و نوآوریهایی دست یازیده است که در یادداشت گدشته به بخشی از انها اشاره شد. در ادامه  به بخش دیگری از نو اوریها و تلاشهای علمی و اصلاحی ایشان اجمالا اشاره خواهد شد :

اقتصاد
شهید محمّد باقر صدر با شناخت نظامها و سیستمهای اقتصادی معاصر و با آگاهی کامل از مبانی و تئوریهایشان، به نقد عالمانه و واقع گرایانه آنها پرداخت و بر مبنای نگرش کلی به شریعت و فقه، برای نخستین بار خطوط کلی نظام اقتصادی تشیّع را ترسیم کرده .
ساختار کلی اقتصاد اسلامی را بر سه اصل«مالکیت مختلط»، «آزادی در محدوده مشخص»و«عدالت اجتماعی»بنیان نهاد و پاره‏ای از قواعد اقتصادی اسلام را با روش استقراء، استخراج نمود.مثلا قاعده«کار در ثروتهای طبیعی اساس و سبب مالکیت آنهاست»را از استقرای احکامی نظیر سببیت احیای زمین و معادن بر مالکیت عامل آن استخراج نموده است.
تفسیر و تاریخ تفسیر
شهید صدر در تفسیر، روش تفسیر موضوعی قرآن را که مزیتهای آن بیش از تفسیر ترتیبی می‏باشد را انتخاب نمود و در زمینه سنتهای تاریخی در قرآن، مباحث ژرفی داشت، که به همین نام منتشر شده است.او در تاریخ تفسیر نیز نکات بدیعی را یادآور شده است.
تاریخ اسلام
وی از دوره جوانی به تحلیل قضایای تاریخ اسلام پرداخت و در هفده سالگی کتاب تاریخی فدک را به رشته تحریر در آورد، تحقیقات ژرف و گسترده او در این کتاب در آن سن و سال مایه حیرت و اعجاب همگان بود، شاید برای نخستین بار، با ذکر قراین و شواهدی ثابت نمود که خلیفه اول و دوم برای تداوم اندیشه سیاسی خود با انجام اقداماتی زمینه تسلط بنی‏امیه را فراهم ساختند.
او در تاریخ اسلام و تشیع روش تحلیلی را برگزید و در این زمینه سه نکته اساسی را تحلیل نمود.
1-تحلیل تاریخی فدک.
2-بررسی و تحلیل جامع از زندگانی معصومین علیه السلاّم و علل تفاوت سیره آنان.
3-دلیل استناد نکردن حضرت علی علیه السلاّم به نصوص خلافت در آغاز غصب خلافت از ایشان.
حضرت علی علیه السلاّم در آغاز غصب خلافت برای اثبات حقانیت خود استناد به افضلیت و قرابت نمود و در اواخر زندگی عمر بود که به«نص»استدلال نمود، در اینجا این پرسش مطرح می‏شود که چرا حضرت علیه السلاّم در آغاز استناد به نص ننمود؟شهید صدر در بحثهای تاریخی تلاش کرده است، بدین سؤال پاسخ دهد و راز سکوت اولیه امام علیه السلاّم را روشن سازد.

اندیشه‏ها و اقدامهای سیاسی، اجتماعی شهید صدر رحمة اللّه
شهید صدر دانشمند بلند آوازه‏ای در علوم اسلامی بود که اندیشه‏های اصلاحی نوینی را در راه اصلاح جامعه و پاسداری از مرزهای دینی، اجتماعی و سیاسی، جوامع دینی عرضه داشت و در راه تحقق، آن، گامهای شجاعانه‏ای برداشت و با این کار خود را در ردیف مصلحان شایسته تاریخ اسلام قرار داد.در اینجا پاره‏ای از اندیشه‏ها و اقدامات اجتماعی، سیاسی او را بر می‏شماریم.
1-تشکیل حکومت اسلامی
او تشکیل حکومت اسلامی را ضروری می‏دانست و در ترسیم آن سه نظریه را مطرح ساخته است:نخست هنگام تأسیس حزب دعوت اسلامی، آن را«شورایی»می‏دانست.
سپس در الفتاوی الواضحة و حاشیه منهاج الصالحین از«ولایت فقیه»دفاع نمود و سرانجام در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی ایران ترکیبی از شورا، ولایت فقیه و خلافت مردم با نظارت مرجعیت را پیشنهاد نمود و آن را«جمهوری اسلامی»نامید.
2-پیشنهاد مرجعیت نهادی
او که از یک سو جایگاه ویژه مرجعیت را در حفظ کیان اسلام و تشیع دریافته بود، از سوی دیگر، مرجعیت فردی(ذاتی)را نارسا و متناسب با جهان روز نمی‏دانست، لذا طرح مرجعیت نهادی را پیشنهاد نمود و نیازها، روشها، اهداف، مراحل و حوزه‏های فعالیت مرجعیت نهادی را برشمرده است.او در طرح خود بر این نکته تأکید ورزید که دستگاه مرجعیت باید نهادی پایدار با برنامه‏هایی منسجم باشد که با مرگ مرجعی، مرجع دیگر کار او را دنبال کرده و جامعه شیعه را بالنده‏تر از قبل سازد.
3-لزوم مبارزه با بیگانگان و سلطه‏گران ستمگر در جهان ،نفی ناسیونالیسم و دفاع از اندیشه ملت واحده اسلام
او اسلام را ملاک ملیّت مسلمین می‏دانست و بشدت از ناسیونالیسم پرهیز داشت، و دفاع از کیان و آرمانهای اسلامی و وحدت مسلمین را منظر نظر خود ساخته بود و در همین راستا تلاش رژیم عراق را در جهت جدایی خویش از امام خمینی رحمة اللّه خنثی نمود.
4-تحزّب‏گرایی حوزویان
او در آغاز با همکاری گروهی«حزب الدعوة»را تأسیس کرد، و با توصیه مرحوم حکیم(مبنی بر این‏که شأن مرجعیت بالاتر از انحصارگرایی در حزب خاصی است)از آن خارج شد سپس برای اعمال حزبی طلاب حوره سه محور کلی ترسیم نمود.
الف)جدایی مرجعیت از تحزّب، چرا که دستگاه مرجعیت را فوق جنبشها و احزاب می‏دانست.
ب)شرکت طلاب غیر وابسته به مرجعیّت در حزب اسلامی مانعی ندارد.
ج)در مورد طلاب حزبی عضو دستگاه مرجعیت، بر این باور بود که اگر جدایی آنان از حزب موجب برهم‏ریختگی آن می‏شود، در حزب باقی بمانند.
اما پس از انقلاب اسلامی در ایران بود که شرکت عموم طلاب را در احزاب اسلامی مفید دانست.شهید صدر دو محور اول را ثابت و محور آخر را متغیر معرفی نمود.
5-کار تشکیلاتی
او برای رسیدن به اهداف اسلامی خود، معتقد به تلاش سازمانی بود و در این راستا زمانی که متحجّران به وی و طرفداران برپایی حکومت اسلامی و مشتاقان عضویت در احزاب اسلامی برچسب مزدوری می‏زدند، در ربیع سال 1377 ه.ق، با همکاری جمعی دست به تأسیس حزب دعوت اسلامی زد.

6-تقیه و رعایت مسائل امنیتی مبارزه
در اواخر زندگی، گروه، گروه از اطراف و اکناف عراق، متشکل از تمامی قشرها و اصناف، برای بیعت با او به نجف می‏آمدند، او بعد از پذیرش چند هیأت دستور توقف این حرکت را داد 3 .چرا که رژیم بعث، بیعت کنندگان را شناسایی و به آزار و اذیت آنان می‏پرداخت و در نتیجه روند نهضت اسلامی به کندی گرایید.

7-دوراندیشی
او در صحنه سیاسی دوراندیش بود، به گونه‏ای که پس از اطمینان به شهادت خویش، اقدام به تشکیل شورای رهبری پس از خود کرد تا هدایت خیزش نوین ملت عراق را عهده‏دار شوند.

8-استقامت و شکیبایی در راه خدا و مبارزه با ستم و آرزوی شهادت
شهید صدر در طول زندگی خویش بارها به زندان رفت و شکنجه‏های روانی، جسمی زیادی را متحمل شد، لذیذترین غذای خود را تکه‏های خشکیده نان می‏دانست .
9- بهره کامل از موقعیتهای استثنایی، اطاعت از مرجع زمان در دوره قبل از رهبری، هوشیاری و آگاهی از حیله‏های دشمن
او براستی«مؤمنی کیس»بود رژیم عراق پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران برای جلوگیری از تأثیر انقلاب ایران بر خیزش ملت عراق، با شهید صدر از در مهر و محبت برخورد نمود ولی او با آگاهی کامل از حیله دشمن، هوشیارانه با آن مواجه شد و دشمن را ناامید نمود.
اقدامهای سیاسی دیگر وی عبارت بود از:تحریم عضویت در حزب بعث عراق، وجوب مبارزه با دولت بعث و تحریم شرکت در نمازهای جماعت روحانیون بعثی، حمایت از انقلاب اسلامی ایران و رهبری آن، هدایت نهضت اسلامی عراق و تلاش برای برپایی حکومت اسلامی در آن کشور، نظارت و تدریس در حوزه و مدرسه آیت اللّه حکیم و دانشکده اصول دین، همکاری با جماعة العلما، ترتبیت طلاب و فضلا و کمک به محرومان و مبارزان و....فرجام سعادتمند
رژیم عراق که از مبارزات او به ستوه آمده بود و از تولد خمینی جدیدی در عراق هراسناک بود، سرانجام شومترین خیانت خود را مرتکب شد و در تاریخ بیستم فرودین ماه 1359 ه.ش، او را به همراه خواهر فاضله‏اش«بنت الهدی»به شهادت رساند.«عاش سعیدا و مات سعیدا».
تعدادی از آثار و تألیفات شهید صدر :
1-فدک فی التاریخ، اولین چاپ آن 1374 ه.ق.
2-غایة الفکر فی علم الاصول، 1374 ه.ق.
3-فلسفتنا، 1379 ه.ق.
4-اقتصادنا، (دو جلد)1381 ه.ق.
5-الاسس المنطقیة للاستقراء، 1391 ه.ق.
6-السبک الاربوی فی الاسلام، قبل از اسس چاپ شده است.
7-المعالم الجدیدة للاصول، 1385 ه.ق.
8-المدرسة الاسلامیة، در دو جزء 1-الانسان المعاصر و المشکلة الاجتماعیة 2-ماذا تعرف من الاقتصاد الاسلامی؟
9-بحوث فی شرح العروة الوثقی، چهار جزء آن چاپ شده است، چاپ اولین جزء سال 1391 ه.ق.
10-دروس فی علم الاصول، در سه حلقه که حلقه سوم آن در دو جلد است.
11-بحث حول المهدی.
12-بحث حول الولایة.
13-الاسلام یقود الحیاة، که در شش حلقه به مناسبت پیروزی انقلاب اسلامی ایران تألیف نمود.
الف-لمحة فقهیة تمهیدیة من مشروع دستور الجمهوریة الاسلامیة فی ایران
ب-صورة عن اقتصاد المجتمع الاسلامی
ج-خطوط تفصیلیة عن الاقتصاد المجتمع الاسلامی
د-خلافة الانسان و شهادة الانبیاء
ه-منابع القدرة فی الدولة الاسلامیة
و-و الاسس العامة للبنک فی المجتمع الاسلامی
14-الفتاوی الواضحه، رساله عملیه شهید صدر بوده است که بنا بود در چهار جلد تهیه شود ولی موفق به اتمامش نشد.ضمیمه این کتاب دو رساله دیگر ایشان بنامهای المرسل، الرسول، الرساله، و نظرة عامه فی العبادات چاپ شده است.
15-تعلیقه منهاج الصالحین، (منهاج الصالحین رساله عملیه مرحوم آیت اللّه حکیم).
16-تعلیقه صلاة الجمعة شرایع، چاپ نشده است.
17-تعلیقه بلغة الراغبین، (رساله عملیه مرحوم آیت اللّه شیخ محمّد رضا آل یاسین).
18-تعلیقه مناسک حج مرحوم آیت اللّه خویی.
19-موجز أحکام الحج.
20-اهل البیت تنوع ادوار و وحدة هدف

پینوشت:

محمد جواد عنایتی راد ، مجله اندیشه حوزه ، بهار 1376 شماره 8
 

پایان پیام/