نمود معماری اسلامی در خشت خشت موزه چهار فصل اراک

به گزارش خبرگزاری شبستان از اراک، حمام چهار فصل بنای تاریخی مربوط به دوران قاجاریه در شهر اراک است که حال و هوای مکان این موزه با تزیینات و معماری جذاب، زیبایی و ارزش این گنجینه را دوچندان کرده است.

تاریچه بنا و موقعیت موزه:
حمام چهارفصل واقع در خیابان شهید بهشتی در نزدیکی سه راه ارامنه در شهرستان اراک قرار دارد. که بینانگذار آن شخصی به نام حاج محمد ابراهیم خوانساری بوده است.
در باب انگیزه ساخت حمام نقل شده استکه به واسطه آرامش و امنیت نسبی دوره ناصری سلطان آباد نیز به برکت این آرامش نسبی از رونق اقتصادی خوبی برخوردار بود و حکتک محلی به خصوص برادر امیر کبیر، مستوفی الممالک و نمایندگان او با رعایا و مردم خوش رفتاری می کردند.
این امر باعث شده بود که 85 خانوار یهودی از سایر نقاط به سلطان آباد مهاجرت کنند.اینان در شمال شرقی گذر سپهداری در ضلع شرقی خیابان محسنی ساکن شدند. این گروه از تاسیسات و امکانات شهری برخوردار بودند اما فاقد حمام بودند بزرگان اقلیت ها به مراجع و علمای شهر متوسل شده و خواستار حل این مشکل شدند.
حاج محمد ابراهیم خوانساری از بزرگان آن روز شهر برای حل این مشکل پیش قدم شد تا حمامی بسازد تا حمامی بسازد تا همه مردم و اقلیت ها با رعایت مسایل شرعی از آن استاده کنند. به این ترتیب ساختمان حمام پس از شکل گیری شهر اراک در حدود 100 سال پیش و در زمان حکومت احمد شاه قاجار توسط محمد ابراهیم خوانساری بنا گردید.
این اثر ارزشمند تاریخی در تاریخ 10/8/1356 به شماره 1339 در فهرست اثار ملی به ثبت رسیده است این مکان دیدنی از سال ‎ 1373 پس از اتمام عملیات مرمت و بازسازی به عنوان موزه باستان شناسی و محلی برای نگهداری اشیا و اسناد قدیمی تبدیل شده و هم اکنون متجاوز از هزار قطعه اشیای کهن شامل سلاح ، سکه ظروف سفالی ابزار زندگی و شکار و سنگواره از هزاره دوم و سوم پیش از میلاد و دوران بعد از اسلام در این گنجینه نگهداری می‌شود.

از سال ‎ 1381بخشی از این موزه به گنجینه‌ مردم‌شناسی تبدیل شده و در سربینه حمام مردانه آن ‎12پیکره از کسب و کار و مناسب اجتماعی دوره ‌قاجار در فضایی سنتی نصب شده است.

ویژگی های معماری بنا:
این گرمابه قدیمی با مساحتی بالغ بر یک هزار و ‎ 600مترمربع در مرکز شهر اراک واقع شده و از چهار بخش مجزای مردانه، زنانه، حمام ویژه اقلیت های دینی و حمام مخصوص شکیل شده است. آب مورد نیاز حمام از آب جاری قنات تامین می شده است و به لحاظ تامین آب و همچنین حفظ گرما و حرارت، کف حمام حدود 3 تا 5/3 متر از کف خیابان پایینتر ساخته شده است که اختلاف سطح به جهت جلوگیری از تغییر دمای متعارف و متناسب در درون حمام و نیز ایجاد تعادل بین هوای برودتی و حرارتی به گونه ای که افراد هنگام ورود و خروج در معرض تغییر ناگهانی هوا قرار نگیرد، ایجاد شده است.
حمام از بخش های دالان ورودی، سربنیه مردانه، زنانه، اقلیت ها، گرمخانه خصوصی و عمومی، هشتی های ارتباطی، خزینه، تون، آب انبار و سایر بخش های مرتبط تشکیل شده است.
در ساخت آن از مصالحی نظیر سنگ، آجر ، کاشی و چوب بهره گرفته شده است. کف واحدهای معماری این گرمابه نسبت به سطح خیابان سه متر پایین تر است و این اختلاف سطح باعث می‌شده بدون صرف هزینه آب از کهریز همجوار حمام به داخل خزینه هدایت شود.

سربنیه مردانه:
سربینه قسمت مردانه حمام با کاشی خشت هشت رنگ مزین شده و هشت ستونی که گنبد اصلی بر روی آن قرار گرفته با پیچشهای بسیار زیبا و کاشی کاری طرح بوته و گل به طرز شگفت انگیزی چشم نواز است.
پلان سر بنیه حمام به شکل هشت ضلعی نا منظم است که چهار ضلع آن بزرگ و چهار ضلع دیگر کوچکتر است. سر بنیه حمام به هشت رواق صحن و رخت کن که به شکل قرینه تقسیم شده و تناسب طول و عرض و ارتفاع در آن رعایت شده است. این سربنیه با کاشی های هفت رنگ و با طرح های متنوع تزئین شده و تمام سطوح داخل آن نیز با کاشی و طرح های اسلیمی و ختاتی مزین شده است.
گنبد اصلی سربنیه بر روی هشت ستون اصلی قرار دارد و این ستون ها نیز به شکل هنرمندانه ای کاشیکاری شده و دارای پیچک های بسیار زیبایی است.
از دیگر ویژه گی های معماری سربنیه علاوه بر قرینه سازی و رسم بندی آن، کاشیکاری های قالبی و پیچکی است و تمام سطح سربنیه مردانه به وسیله همین کاشی کاری ها تزیین شده است.
 

سربنیه زنانه:
یکی از زیباترین بخش های این حمام قسمت سربنیه زنانه است که گنبد آن بدون برپا داشتن ستون بنا شده است و این مساله از نظر معماری با توجه به امکانات کم آن دوران قابل توجه است حمام زنانه و بخش اقلیت های مذهبی یا خصوصی دارای یک سربنیه زنانه است اما گرمخانه آن دارای بخش خصوصی و عمومی است که شاید بتوان گفت در نوع خود بی نظیر است.
در سربینه زنانه این حمام نیز با نصب هشت پیکره زنانه، مراسم حنابندان عروس که از رسم‌های رایج دوران قاجاریه در اراک بوده به نمایش گذاشته شده است.

گلخن این حمام قدیمی بین بخش ساختمانی گرمابه مردانه و زنانه واقع شده که ازاین طریق خزینه‌های واقع در شمال (قسمت مردانه) و جنوب (قسمت زنانه) گرم می‌شده و این گرما در مجموع چهار معبر را شامل می‌شده است.
این مجموعه ی کم نظیر از آثار ارزشمند و بسیار زیبای منطقه به شمار می رود . وجه تسمیه آن به واسطه ی تابلوهای کاشی آن است که چهار فصل سال بر روی آن ها نقش بسته و در چهار سمت سربینه حمام مردانه نصب است . بر روی این کاشی های خشتی نقوشی از مناظر طبیعی ،شکارگاه و گرفت و گیر دیده می شود.

بخش های اصلی موزه:

- بخش باستان شناسی:
این بخش بیشتر در گرمخانه مردانه و تونو هشتی های ارتباطی ایجاد شده است. آثاری از قبیل ظروف سفالی، شیشه ای،آثار مفروغی هزاره اول (ق.م) سکه های تاریخی و... نمایش داده شده است.

- بخش مردم شناسی:
این بخش بیشتر در سربنیه های مردانه و زنانه تشکیل گردیده است و در آن آداب و رسوم مربوط به مراسم مختلف، پوشش های سنتی به همراه لوازم مربوط به استحمام در دوره های گذشته نمایش داده شده است.

پایان پیام/