خبرگزاری شبستان :جریان حکمت و فلسفه و علوم در ایران پس از سقوط خلافت بغداد و تلاش رشته اسماعیلیه ایران، یعنى دوران پس از حکیم بزرگ قرن 7 ه/ 13 م یعنى خواجه نصیر الدین طوسى مملوء از نو اوری و اوج و افول است . در این نوشتار نگاهی گذرا به این جریان تا قرن 11 ه/ 17 م داریم . سپس پس از گفتارى کوتاه درباره صدر المتألهین اندکى مکتب او یعنى حکمت متعالیه را- که نتیجه جریان بیش از سه هزار سال حکمت در ایران و جهان است- شرح مىدهیم.
تحوّل تاریخى فلسفه و مکتب شیراز : شهر شیراز- که همه سیاحان و جهانگردانى که آن را دیدهاند، آن را به زیبایى و آبادانى و وسعت و داشتن دانشمندان و هنرمندان ستودهاند- در دوران مغول با تدبیر امراى آنجا از آسیب وحشیان خونخوار مغول در امان ماند؛ و همین دار الأمن بودن آن سبب گردید که آنجا، خانه آرام دانشمندان و ادبا و علما و حکما گردد و از هر کران، بیمناکان جان و جام روى به سوى آن بیاورند.
نفوذ حکومت خلفاى عباسى و مذاهب غیر شیعه (تسنن) در ایران و سایر قلمرو آنان، همانگونه که با کلام معتزله سازگارى نداشت، با حکمت نیز موافق نبود؛ از این رو حکما و فلاسفه و بخصوص طرفداران حکمت اشراقى- که با باطنیگرى اسماعیلیه ملازمهاى یافته بودند و سبب اتهام بتشیع و مخالفت و ضدیت با خلفاى بغداد مىگردید- ناگزیر بودند که حکمت و علوم عقلى را در پوشش و پناه علم کلام مطرح نمایند. از این رو علم کلام به اوج خود رسیده بود، ولى مباحثى در آن مىآمد که از فلسفه بیرون نبود یا در واقع همان فلسفه سینایى بود که لباس کلام به خود پوشیده بود.
دوران خواجه نصیر الدین را باید دوران کمال علم کلام دانست. این حکیم بزرگ با شیوه حکیمانه و سیاست و تدبیر خود، علم کلام را از حشو و زواید آراست و بر آن خلعت حکمت و فلسفه پوشانید و در واقع علم کلام سنّتى را (بشیوه نابود ساختن پوشیده و تدریجى) از میان برد و فلسفهاى بصورت علم کلام را به میان آورد. از این رو او را مىتوان واسطه و سر پل انتقال علوم عقلى از کلام به فلسفه، شناخت. مخالفان خواجه نصیر الدین و عدهاى از مورخان ضد شیعه درباره وى نوشتهاند که وى هلاکوى مغول را وادار کرد که مستعصم آخرین خلیفه عباسى را که تسلیم و اسیر شده بود آنقدر در لاى نمد بمالند تا بمیرد؛ این خبر چه راست باشد و چه دروغ امّا شیوه این خواجه در تبدیل علم کلام نارسا به فلسفه اسلامى گسترده و توانمند، همین شیوه «نمدمالانه» بوده است و کتب او گواه این مطلب است.
باید دانست که با وجود جوّ ضد فلسفه در تمام دورانها ، این خواجه و حکماى پیش و پس از او هرگز از تدریس کتب فلسفه ابن سینا و شاگردان او و حتى کتب سهروردى، شیخ اشراق، بویژه کتاب مشهور او؛ حکمت اشراق غافل نبودند؛ و همانگونه که گذشت بنظر مىرسد که خواجه طوسى، به شیوه اسماعیلیه، بر تدریس و ترویج حکمت اشراق اصرار داشت و اتفاقى نیست که دو تن از شاگردانش یعنى قطب الدین شیرازى و شهرزورى بر آن کتاب شرح نوشتهاند و گویا از مدرسان مشهور آن بودهاند.
اوج مخالفت با فلسفه را باید از زمان غزالى و در قرن ششم هجرى دانست که تا دوران صفویه جریان داشت.
بر اقامت قطب الدین شیرازى در شیراز و تدریس رسمى حکمت اشراق در آنجا هنوز مدرکى نیافتهایم، ولى با وجود نفوذى که اسماعیلیه در شیراز داشته و در پوشش تصوف و عرفان به کار خود مىپرداختهاند نیازى به حضور وى در شیراز نبوده، همچنان که بعید است که در میان شاگردان خواجه و قطب الدین شیرازى حکمایى از شیراز نمانده یا از جاى دیگرى در آن خاک مقیم نشده باشند.
غیاث الدین منصور دشتکى (866- 864 ه. ق) سلسله اساتید خود را با چهار واسطه به قطب الدین شیرازى مىرساند « ر. ک: مقاله «شیراز مهد حکمت»، قاسم کاکایى، خردنامه صدرا، شماره دوم، صفحه 63. (غیاث الدین منصور سید صدر الدین مسلم فارسى از پدرش از پدرش کمال الدین ابو الحسن فارسى صاحب کتاب شرح مختصر المناظر در اپتیک قطب الدین شیرازى خواجه نصیر الدین طوسى).»، و عضد الدین ایجى (فى 756 ه) سرسلسله متکلمین فیلسوف شیراز نیز شاگرد قطب الدین شیرازى است. حلقه دیگر این زنجیره، میر سید شریف جرجانى (فى 816 ه) و پس از او سید سند یعنى سید صدر الدین دشتکى و همزمان وى، جلال الدین دوانى (فى 908 ه) و مشهورترین و تقریبا آخرین حلقه آن زنجیره، غیاث الدین منصور دشتکى است که در زمان او حوزه قزوین (پایتخت وقت صفویه) و حوزه اصفهان (پایتخت پس از آن در زمان شاه عباس اوّل) بناى رقابت را با شیراز گذاشتند و از آن پس، عمده حکما و فضلاى شیراز به اصفهان رفتند.
نفوذ حکمت اشراق ایرانى در میان فیلسوفان متکلمنماى شیراز را مىتوان از مبانى آنها و برخى شروح که به کتب سهروردى نوشتهاند دریافت. دوانى معروف به مبانى «ذوق تألّه» است، و اگرچه نظریه او با نظریه حکماى خسروانى یعنى حکماى قدیم ایران در حقیقت «وجود» و درجات آن فرق دارد ولى پیداست که مىخواسته است به آنسوى برود و کوشش خود را نموده است. مبانى دقیق سید سند درباره علم بارى تعالى و برخى مسائل دشوار فلسفى نیز گواه دیگر است. در اینجا چون مجال بررسى گسترده مباحث بازگرفته از حکمت اشراق وجود ندارد سخن را کوتاه مىکنیم. « براى بررسى بیشتر حوزه فلسفى شیراز رجوع شود به سلسله مقالات محقق محترم آقاى قاسم کاکائى در مجله خردنامه صدرا.» در یادداشت بعد به ملاصدرا حکیم متاله شیراز اشاره خواهد شد .
پینوشت : المظاهر الإلهیة فی أسرار العلوم الکمالیة، مقدمه مصحح
پایان پیام /
نظر شما