مسجد «تاری خانه» دامغان؛ نخستین مسجد ایران

به گزارش خبرگزاری شبستان از سمنان، روزهای بهاری فرصت مناسبی برای سفر به شمار می رود. در میان بی شمار فرصت و پیشنهاد سفر اگر در این روزها به هر دلیلی در مسیر شمال شرق کشور قرار گرفتید، پیشنهاد می شود حتما سری به شهر تاریخی و با هویت دامغان بزنید.

این شهر که در مسیر سمنان به شاهرود قرار دارد، فرصت مناسبی برای گردشگری فرهنگی و همچنین طبیعی در کنار هم به شمار می رود.

اما در جنوب شرقی ترین نقطه این شهر بنای تاریخی واقع شده است که گرچه سال هاست از نگاه بی شمار گردشگر داخلی و خارجی در این مسیر گردشگری پنهان نمانده است، اما آنقدر قدمت تاریخی دارد که نه یکباره بلکه چند بار، ارزش دیدن دارد.

مسجد تاری خانه دامغان، قدیمی ترین مسجد ایران است

مسجد تاری خانه به عنوان یکی از اولین بناهای اسلامی به شمار می آید. این نام ترکیبی از تاری (ترکی) به معنای خدا و خانه (فارسی) است و در بنای این مسجد سه سبک معماری ایرانی، اسلامی و رومی به کار رفته که از این رو می توان مسجد تاریخانه را یکی از مظاهر همزیستی تمدنها و فرهنگ ها دانست.

نقشه این مسجد ساده ترین و خالص ترین است و می توان گفت علمی ترین نقشه های مساجد صدر اسلام است و در این بنا هیچ شکل و هیچ جزئی از ساختمان نیست که از بناهای دیگر ناحیه ای که این مسجد در آن ساخته شده است، تقلید کرده باشند و کاملا ایرانی است.

در بین بناهای تاریخی این ایالت، مسجد تاریخانه دامغان از شاخص های ویژه ای برخوردار است و شهرت جهانی دارد و قبل از آنکه سایر ابنیه تاریخی قومس مطرح و مورد توجه قرار گیرد، این مسجد به واسطه بعضی ویژگی های معماری آن، از میراث های گرانقدر فرهنگی کشور معرفی و به ثبت رسیده است.

« گدار » باستان شناس معروف درباره مسجد تاریخانه چنین نوشته است:" نمونه ای از بناهایی که مقدم بر دوره سلجوقیان است می توانیم ارئه دهیم یعنی مقدم بر دوره ای که نمونه اصلی مساجد ایران در آن تشکیل یافته است دو نمونه از میان آنها مسجد جامع نائین و تاریخانه دامغان است" تاریخانه به معنی خانه خدا است و آن را مسجد چهل ستون هم می نامند و این رقم اغلب در ایران نماینده آن نیست که حتماً چهل ستون داشته باشد بلکه به معنی ستون های متعدد است نقشه این بنا نقــشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری است.

در دوره سلجوقیان به جای مناره خشت و گلی آن که ریخته بود برجی از آجر ساخته اند . این مناره جدید را در جای مناره قدیم نساخته اند بلکه در کنار آن بنا کرده اند . این بنا شامل صحنی است تقریباً مربعی که از چهار طرف طاقهایی دارد و یکی از طاق نماها که عمیق تر از دیگران است جای مقصوره مسجد را دارد و به همین جهت مواجه با قبله است نقشه این مسجد ساده ترین و خالص ترین و حتی می توان گفت علمی ترین مساجد صدر اسلام است.

در بنای تاریخانه یعنی در اشــــــکال معماری که در آن به کار برده اند و در شکل ساختمان هیچ چیز نیست که ایرانی خالص نباشد حتی می توان گفت در این بنا هیچ شکل و هیچ جزئی از ساختمان نیست که متعلق به معماری زمان ساسانیان نباشد.

تاریخانه از حیث نقشه به قدری بیگانه از ایران است و از حیـث ساختمان به قدری ایرانی است که "ایستویک" یکی از مسافرین که به این قبیل اماکن توجه داشته که تصورکرده است که خرابه های آن یکی از معابد یا یکی از قصرهای دوره شهر هکاتم پیلس است.

باید حتی المقدور تاریخانه را به دوره ساسانیان نزدیک دانست ولی باید در زمانی متوقف شد که نقشه اصلی مسجد را کشیده اند به وسیله نمونه های اصلی می دانیم که این نقشه از اواسـط دوره بنی امیه متداول بوده است و در هر صورت می توان آخر دوره بنی امیه را قدیمی ترین زمان ساختمان این بنا دانست.

گزافه نیست اگر بگوییم که این بنا کهن ترین بنای دوره ی اسلامی است که شالوده ساسانی خود را حفظ نموده و ظاهراً از خرابی ها و صدمات ناشی از زلزله قرون گذشته در امان مانده است. اگر چه نوشته ای که تعیین کننده ی تاریخ بنای آن باشد، موجود نمی باشد. ولی از روی سبک بنا می توان آن را متعلّق به قبل از سال 200 هجری قمری دانست.

آنچه اکنون از مسجد تاریخانه مانده است 26 ستون است که ضخامت هر یک چهار متر و به ارتفاع 2متر و 84 سانتی متر است و شش دهانه طاق و یک طاق بزرگتر که محل منبر و محراب بوده است.

در جهت شمالی مسجد مناره آجری به ارتفاع 26 متر است که از مسجد فاصلــــه دارد و قاعده آن 13 متر بدون سکو از روی زمین و قطر منتهی الیه آن در بالا 8/6 متر و مانند مناره مسجد جامع دامغان سر آن ساخته نیست بعضی گفته اند که بر اثر زلزله خراب شده ولی سر آن منظم است و اگر بر اثر زلزله می بود غیر منظم بود در ارتفاع ده متری آن کتیبه ای به خـط کوفی با آجر صورت گرفته است بانی آن ابو حرب بختیار ممدوح منوچهری است بنابراین، این مناره در فاصله سالهای 420-430 هجـــری قمری ساخته شده است.

اهمیّت این بنا بخاطر امتزاج سبک عربی اسلامی و اسلوب و معماری عهد ساسانی آن است. طاق هایی که بدون مجاورت دیوار ، روی ستون های تاری خانه ساخته شده اند، معماری عهد ساسانی را به یاد می آورد و ستون های تاری خانه دارای طاق های ضربی وسیع و موازی با نماها هستند.

در وجه تسمیه این بنا گفته‌اند که تاری به معنای خداست و تاری خانه یعنی خدای خانه. عده‌ای بر این باورند که این مسجد قبلاً آتشکده بوده و پس از تسلّط اعراب‌، آن را ناری‌خانه خوانده‌انده اند ، سپس به تاری خانه معروف شده است.

در زمان بازسازی مسجد در قرن سیزدهم هجری قمری ‌، به جای طاق‌های مازه‌دار (بیضوی) اصلی که اغلب فرو ریخته بودند‌، طاق‌های نوک‌تیز جناغی بنا شدند، هر چند که در بخش‌هایی از بنا‌، نمونه‌هایی از طاق‌های مازه‌دار اولیه به چشم می‌خورد.

این مسجد درعداد مساجد اوّلیه اسلامی به شمار می رود که در نیمه قرن دوّم هجری قمری دارای شبستان ستون دار و طاق های بلند و سبک چهار ایوانی است و سنگ فرش های آجری و دیوارهای خشتی و ستون های استوانه ای شکل از نکات بارز در ساختمان این مسجد است.
پایان پیام/