قدیمی ترین نقشه رشت چگونه با سختگیری های نایب الحکومه گیلان ترسیم شد

خبرگزاری شبستان- رشت، مهری شیرمحمدی؛ وقتی به تصویر تیم نقشه کشی نگاه می‌کنم، می‌بینم یک تعدادی بچه مدرسه‌ای جوان و نوجوان در کنار مهندس ذوالفقار خان مهندس ایستاده‌اند. تمام افرادی که نایب الحکومه گیلان در اختیار ذوالفقار خان مهندس گذاشت تا برای نخستین بار یک نقشه دقیق از محلات شهر کشیده و تعداد جمعیت را هم مشخص کند، آن نوجوان‌ها و شاگران مدرسه نظام بودند که قرار بود در کنار یک دانش آموخته دارالفنون، حین کار عملی، حساب و هندسه و جغرافیا بیاموزند. آن هم نه با میل خودشان که سختگیری نایب حکومه منضبط گیلان بود.

«میرزا عبدالوهاب خان شیرزای» امر فرموده بود ذوافقار خان که سرهنگ ارتش است و بیکار نشسته و مواجب می‌گیرد، به جای مفت خوری به فرزندان بیکار اعیان درس حساب و جغرافیا بدهد و از آنها برای ترسیم نقشه شهر کمک بگیرد. ماجرا وقتی شروع شد که ناصرالدین شاه در سفر به فرنگ، به رشت می آید.(۱۲۸۶ق) اوضاع آنقدر نابسامان است که دستور می‌دهد، نقشه‌ای برای رشت بکشند. این فرمان همایونی یک سال زمین ماند تا اینکه در اواخر سال ۱۲۴۸ خورشیدی یک شیرزای نایب حکومه وقت گیلان می‌شود. وی برخلاف آنچه از صفات شیرازی‌ها می‌گویند، بسیار منظم، سخت‌گیر در کار و منضبط است و در کمتر از یک سال بالاخره نقشه شهر رشت کشیده می‌شود. نقشه‌ای که در زمان خودش و با تیم مبتدی و امکانات آن زمان، با جزئیات خوبی کشیده شده است. موقعیت هر محله معلوم و حتی قوس‌های دو رودخانه زرجوب و گوهررود در فواصل محلات به‌خوبی ترسیم شده است.

این نقشه، نسبت به نقشه‌های سال بعد شهرداری همچون نقشه سال ۱۳۳۲، با جزئیات بیشتری ترسیم شده است. هرچند حاکم گیلان از کیفیت کار مهندس ذوالفقارخان گله دارد. بر اساس مقاله رضا فراستی، این نقشه تماما رنگی در ۱۲ قطعه ترسیم و سپس روی پارچه چسبانده شده و کل اندازه آن به عرض ۱۸۰ و طول ۱۲۰ سانتی متر است.

فراستی درباره ذوالفقار خان می‌نویسد:«ذوالفقاربیک یا ذوالفقارخان مهندس یا ذولفقارخان سرهنگ، احتمالا همان کسی است که در کتاب جغرافیای نیمروز از او به عنوان ذوالفقار خان سرهنگ یا ذوالفقار خان کرمانی نام برده شده» وی که دانش آموخته دارالفنون است، نقشه شهر رشت را طی ۹ ماه و هشت روز بجز ایام تعطیل به اتمام رسانده است. اگر بخواهیم اطلاعات بیشتری از ذوالفقار خان به دست بیاوریم، می‌باید به کتاب «اسناد میرزا عبدالوهاب خان آصف الدوله» نایب الحکومه وقت گیلان مراجعه کنیم که به ذوالفقار خان دستور داده بود، نقشه شهر رشت را بکشد. این حاکم سختگیر، از معدود حاکمانی بود که از نامه‌ها و مکاتباتی که به دولت مرکزی می فرستاد، رونوشتی تهیه می کرد و همین مکاتبات امروز یکی از مهمترین اسناد تاریخی است.

از مکاتبات منتشر شده وی می‌توان فهمید که او چگونه مهندس ذوالفقار را با زر و زور واداشته تا یک نقشه درست از محلات رشت تهیه کند. در مکاتبه‌ای به تاریخ ۷ محرم ۱۲۸۷ قمری آمده است :«... ذوالفقار خان چون کار چندانی نداشت گفتم نقشه شهر رشت را به جزو کشیده و تحریر نفوس رشت به اسم و شغل نماید. همه روزه مشغول است... جوان‌های اعیان آنجا هیچ کار نداشتند. معقولین آنها کارشان منحصر بود به چای خوردن و حرکت بی مقصود کردن و غیر معقولین یا هرزگی. قرار دادم همه جوان‌ها صبح‌ها در پیش ذوالفقار خان هندسه و حساب و جغرافیا بخوانند. در وقت نقشه کشی هم همراه او باشند که عمل را هم بیاموزند و عصرها در پیش میرزا عبدالله اصفهانی که مهندس خوبی است علم حساب و هندسه ایرانی را بخوانند و هفته‌ای یک مرتبه عصر پنجشنبه با هردو معلم خود بیایند نزد خود بنده امتحان آنها بشود. »

در مکاتبه یک ماه بعد، آصف الدوله یادآور می شود تعداد جوان‌هایی که نزد ذوالفقارخان کار عملی می‌آموزند، ۲۰ نفر هستند. ذوالفقار خان مامور بود علاوه بر تعداد مسکن، تعداد نفوس و جمعیت را هم احصا کند. آصف الدوله در مکاتبه در تاریخ ۲۷ رمضان ۱۲۸۷ می‌نویسد:« به خود او گفتم که نمره نفوس ولایت را هم مشخص کرده و نقشه این شهر را هم بردار. اولا به هزار عذر و بهانه متوسل شد. گاهی گفت اسباب ندارم، گاهی گفت حواس ندارم. گاهی می‌گفت این کارها کار پرزحمتی است که از من بر نمی‌آید. بنده راه هر عذر او مسدود کرده هر قدر آدم و اسباب و جمعیت، از قراول و کدخدای محله و فراش و سایر عملجات خواست، به او داد و با او همراهی کرد. بعد از چند ماهی آمد که من نقشه شهر را کشیده و تعداد نفوس هم کرده‌ام. هرچه در این مدت به او گفتم رساله تعداد نفوس و نقشه شهر را بیاورم ببینم چه کرده همه را امروز و فردا گذرانیده نیاورد. تا حالا که خیالش قوت گرفت به دارالخلافه آمده است. در حقیقت حالا هم بنده نمی‌داند که فی الواقع تعداد نفوس را به قاعده کرده و نقشه کشیده است یا دروغ می‌گفت.»