جهرم از بزرگترین و کهن ترین شهرهای استان فارس است که پیشینه آن به دوران ساسانیان باز می گردد؛ این شهر توسط «اردشیر اول»، پنجمین پادشاه هخامنشی بنا شده است.
جهرم در زمان ساسانیان نیز شهری مهم و مرکز اقامت شاهزادگان بوده به طوری که فردوسی در شاهنامه 17 بار از جهرم نام برده است؛ در داستان به سلطنت رسیدن «بهرام گور» و داستان «اردشیر بابکان» نیز از این شهر یاد می‌شود.
آن‌گونه «ابن بلخی» در فارسنامه نقل می‌کند، مردم جهرم در سال ۲۰ هجری به دین مبین اسلام روی آورده و اکنون ۹۹ و ۹ دهم درصد از مردم این شهرستان شیعه دوازده امامی هستند و به‌دلیل خدمات شایان مردم دیار به انقلاب اسلامی و پایبندی و حفظ اصول و ارزش‌های اسلامی، مقام معظم رهبری (مدظله العالی) در سفر خود به جهرم، این شهر را به «دارالمؤمنین» شهرت دادند.
نژاد جهرمی‌ها آریایی و گویش مردم ابتدا پارسی باستان و سپس پارسی میانه و در سده سوم هجری به فارسی دری تغییر یافت و با آمیخته شدن واژه‌های عربی به زبان کنونی تبدیل شد.
جهرم در ۱۹۰ کیلومتری جنوب غربی شیراز در دشتی پوشیده از نخل و مرکبات قرار دارد که خرمای شاهانی و عطر سحرانگیز مرکباتش نوازش بخش جان و روان است.
مرکز شهرستان، شهر جهرم است و علاوه بر آن «قطب‌آباد» و «دوزه» نیز شهر به حساب می‌آیند؛ بخش‌های «کردیان»، «سیمکان» و مرکزی از بخش‌های این شهرستان به‌شمار می‌آیند.
رودخانه‌های مهم این شهرستان «قره آقاج» و «شور» هستند که به خلیج فارس می‌ریزند.
موزه جهرم
رئیس میراث فرهنگی و گردشگری جهرم می گوید: موزه اشیاء تاریخی و مردم شناسی شهر جهرم در محیطی به وسعت ۱۷۰۰ متر مربع احداث شده که از این میزان، ۸۵۰ متر مربع زیربنا و مابقی حیاط موزه است.
«علی لطفی پور» بیان می کند: ساختمان موزه بیش از نیم قرن قدمت دارد و از نخستین ساختمان‌های مدرن شهر جهرم به شمار می‌رود که با سنگ و حیاط مرکزی ساخته شده و با جغرافیای شهر جهرم تناسب دارد.
به گفته وی این موزه از بخش‌های مختلفی چون اشیاء پیش از تاریخ، فسیل‌ها و سنگواره‌های کشف شده در جهرم، بخش اسناد تاریخی جهرم، نقشه‌های تاریخی، اشیاء به جا مانده از انقلاب اسلامی و شهدا، خاندان آیت‌اللهی، موزه مردم‌شناسی و بازسازی مشاغل کهن جهرم چون مسگری، شیشه‌گری، رنگرزی، قالی‌بافی، چینی‌بندزنی، عطاری، حصیربافی سنتی و مطبخ‌های قدیم جهرمی تشکیل شده است.
رئیس میراث فرهنگی شهرستان جهرم ادامه می دهد: در حیاط مرکزی این موزه نیز سنگ‌های تاریخی شامل سنگ قبرها، سنگ‌های تقسیم آب، شیر سنگی، پله‌ها، رخ‌بام‌های کهن و... که از سنگ‌های سنگ‌اشکن جهرم تهیه و به نمایش عموم گذاشته شده است.
لطفی‌پور اضافه می کند: یکی از بخش‌های این موزه نیز شامل تعدادی قطعه از مسکوکات تاریخی نظیر سکه‌های ضرب جهرم است که برای نخستین بار است که رونمایی می‌شود.
به گفته وی بخش عمده‌ای از وسایل این موزه، اهدایی یا امانتی مردم جهرم به شمار می‌رود که به نمایش عموم گذاشته شده است.
جاذبه های گردشگری و تاریخی
شهرستان جهرم دارای بیش از 60 اثر تاریخی ثبت شده است که شامل بقاع متبرکه، مساجد و مدارس علمیه تاریخی، اماکن تاریخی و گردشگری در بخش‌های مختلف این شهرستان می شود که از جمله آنان می توان به بازار جهرم، مسجد و مدرسه خان، مسجد جامع، بقعه قدمگاه، آب انبار مخک، چهارطاقی قطب آباد، غار سنگ شکن، امامزاده فضل بن موسی (ع)، قلعه و آسیاب عیدویه، آسیاب جرمشت، خانه طوفان و... اشاره کرد.
بزرگترین غار دست ساز جهان
«غار سنگ اشکن» مجموعه‌ای از دهانه‌ها و ستون‌هایی است که به صورت دالان‌های متقاطع دیده می‌شود؛ این دالان‌ها بر اثر برداشت و استخراج سنگ‌های سفید آهکی و دولومیتی به وجود آمده‌اند و از آن به عنوان بزرگترین غار مصنوعی جهان یاد می‌کنند.
البته غارهای مصنوعی بزرگتر از این غار در جهان وجود دارد، اما اکثر آنها به شکل یک تونل یا دالان سراسری هستند و بر اثر استخراج مواد معدنی با وسایل مکانیکی و ماشین آلات مختلف ایجاد شده‌اند؛ بنابراین می‌توان گفت غاری بزرگتر از این غار که کاملاً دست‌ساز و به این شکل خاص یعنی دارای دالان‌ها، ستون‌ها و دهانه‌های متعدد باشد وجود ندارد.
در این مکان چند سنگ‌شکن به کار برداشت سنگ مشغول بودند؛ هر کدام از آنها در یک مسیر و دهانه، سنگ برداشت می‌کردند و برای جلوگیری از ریزش سقف هر از چند متر قسمتی را باقی می‌گذاشتند تا به صورت یک ستون نگهدارنده عمل کند؛ به این دهانه‌ها یا دالان‌ها، اصطلاحاً «کارخانه» می‌گفتند.
طول و عرض دهانه‌ها و اندازه ستون‌ها متفاوت است؛ طول غار حدود ۳۵۰ متر و عرض آن ۱۵۰ متر است که وسعتی حدود چهار هکتار را در بر می‌گیرد؛ ارتفاع آن سه تا چهار متر است که در انتها به کمتر از یک متر می‌رسد و در مجموع دارای ۱۲ دهانه و یکصد ستون است.
کف آن شیب دار و سطح آن را لایه‌ای نرم از خاک‌های آهکی پوشانده است؛ قسمت‌های ابتدایی و حاشیه خارجی آن روشن است، اما به تدریج که به قسمت‌های داخلی می‌رویم، نور کم و در بخش‌های انتهایی کاملاً تاریک می‌شود؛ به همین دلیل سنگ شکنان در اینجا طاقچه‌هایی برای گذاشتن چراغ موشی در بدنه غار و ستون‌ها تعبیه کرده‌اند.
تاریخ برداشت سنگ به این صورت و از داخل غار به حدود ۳۵۰ سال قبل (صفویه) توسط شخصی به نام کاظم خان فرزند خواجه اسماعیل بر می‌گردد.
وی از عشایر منطقهٔ صحرای باغ لار بود که عاشق دختر یکی از سنگ شکنان جهرم می‌شود و پدر دختر به شرط این که او در همین منطقه بماند، دخترش را به او می‌دهد.
او پس از ازدواج در اینجا ساکن می‌شود و به کار سنگ‌شکنی در محل غار می‌پردازد؛ پس از او فرزندان استاد کاظم و شاگردانش به این کار ادامه می‌دهند و سپس در سال‌های بعد تا دوران معاصر افراد دیگری به این کار مشغول می‌شوند.
از این سنگ‌ها به خاطر شکل‌پذیری بهتر، برای کارهای تزیینی به عنوان نمای ساختمان‌ها و سردرها، پنجره‌های مشبک، فرش حیاط و سکوها، سنگ قبر، کتیبه‌های سنگی، شیر سنگی، آب چُک، ناودان، نهر یا حوض سنگی، پله، رُخ بان، هاون سنگی، دیگ‌های سنگی، دهن شیرها، خمره‌های سنگی، ازاره‌ها و غیره استفاده می‌شد.
از مهمترین مکان‌هایی که از این سنگ‌ها در آنجا استفاده شده‌است می‌توان به سردر ورودی حرم مطهر شاه چراغ، مسجد جامع عتیق شیراز، باغ ارم و مسجد نو اشاره کرد.
خواهر دوقلوی بازار وکیل
یکی از بازارهای سنتی و تاریخی مشهور ایران، مربوط به اواخر دوره زندیه در شهر جهرم است؛ بازار از نوع بازارهای صلیبی است که یک چهارسوق در وسط آن وجود دارد.
این بازار از ارزنده‌ترین و بهترین نمونه‌های معماری دوره زندیه محسوب می‌شود «حاج محمد حسین خان جهرمی» حاکم جهرم در سال ۱۲۵۰ هجری قمری این بنا را با چند کاروانسرا، تیمچه، مسجد و حمام متصل به آن، طی ۶ سال ساخت و در دوره‌های بعد، این بنا توسعه یافت؛ از این بنا به‌عنوان خواهر دوقلوی بازار وکیل شیراز نام برده می‌شود.
گنبد چهارسوق بازار که از نمونه‌های جالب و کم‌نظیر طاق‌زنی است؛ نسبت به سقف نقاط دیگر آن ارتفاع بیشتری دارد و در بالاترین نقطه آن یک بادگیر برای تهویه هوای درون بازار تعبیه شده‌است و دور تا دور این گنبد، همچنین بخش‌هایی از زیر آن با کاشی‌هایی زیبا مزین شده‌اند.
این بازار در 2 طبقه احداث شده، بخشی از حجره برای فروش اجناس هستند و بخشی دیگر هم به انبار کردن اجناس اختصاص داده شده‌اند.
در اطراف بازار سه کاروانسرا ساخته شده که جزء مجموعه بازار محسوب می‌شوند؛ کاروانسرا یا تیمچه گلشن در جنوب غربی بازار، کاروانسرای لاری‌ها در شمال غربی بازار و کاروانسرای دیگری در جنوب غربی بازار که اکنون به عنوان پارکینگ اتومبیل مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مسجد و مدرسه «خان»
مسجد و مدرسه «خان» مربوط به دوره صفویه در غرب شهر جهرم قرار گرفته و مصالح آن از خشت، گل، آجر، سنگ و گچ بوده و بانی آن شخصی به نام حاج محمد حسن خان بوده است.
این بنا حدود ۲۰۰ سال قبل توسط یکی از افراد خاندان مؤسس آن تعمیر شده که تاریخ تعمیر آن با حروف ابجد با شعر بر سنگی نوشته شده و بالای درب ورودی مدرسه نصب و هم‌اکنون تعدادی از طلاب و مدرسین همه روزه در مدرسه مشغول تحصیل و تدریس اند.
مسجد «خان» از بناهای دوره صفویه است که ساختمان آجری این مسجد که در کنار ساختمان مدرسه خان واقع شده‌است، بر اساس سنگ نوشته در ورودی، از آثار ساخته شده در دوره شاه سلیمان دوم صفوی است که توسط «حاجی سلیمان بیگ ذوالقدر جهرمی» ساخته شده که ساختمان مسجد شامل شبستانی ساده با طاقهای متعدد است که فاقد تزیینات و کاشی‌کاری است.
مسجد جامع جهرم
این مسجد ساخته شده در دوره «سلجوقیان» از مساجد تاریخی شهرستان جهرم است که در محله قدیمی «سنان» واقع شده و دارای 2 طبقه و از سنگ طبیعی کوهستان و گچ بنا شده‌است.
بر سردر شمالی مسجد تعدادی کتیبه نصب شده و در طرفین ورودی پنج کتیبه که یکی از آنها گویای تعمیرات مسجد در دوره «صفویه» است.
یکی از ویژگی‌های بناهای قدیمی در شهرستان جهرم آن است که سنگ قبر برخی از اشخاص معروف در بناهای قدیمی نصب شده که برخی از این نوع کتیبه‌ها در مسجد جامع جهرم نیز مشاهده می‌شود و کتیبه دیگری تاریخ تعمیر این بنا را در دوره «قاجار» نشان می‌دهد.
از دیگر قسمت‌های این اثر تاریخی می‌توان به سر در ورودی و شبستان ضلع جنوبی اشاره کرد که نسبت به سایر قسمت‌ها سالم و پابرجا باقی‌مانده و سردر ضلع جنوب غربی نیز که به همان صورت اولیه باقی‌مانده که سردر جدیدتری نیز در این محل احداث شده‌است.
مسجد جامع جهرم از نظر طرح و معماری از نمونه‌های بسیار جالب مربوط به پیش از دوران صفویان محسوب می‌شود.
شبستان جنوبی از مهمترین بخش‌های مسجد که شامل یک تالار وسیع در مرکز و دو رشته رواق در شرق و غرب است؛ این شبستان 2 طبقه و رواق‌های آن نیز دارای مرتبه فوقانی است؛ قسمت فوقانی محراب دارای قوس‌های گچی زیبایی است.
کلیه طاقهای اطراف آن شبیه میدان امام اصفهان 2 طبقه بوده و طبقه فوقانی تشکیل غرفه‌هایی داده لوحی سنگی در بالای در غربی مسجد نصب شده است، که بر اساس آن، این مسجد در سال ۱۰۸۴ ه.ق که رو به خرابی می‌رفته، توسط شخصی به نام «حاجی رضا» تعمیر شده‌است.
تعمیرات کف‌فرش حیاط و احیای کف‌فرش، احیای پوشش بام شبستان، تعمیرات نما، تعمیرات کاربندی در طاق‌نماهای حیاط و تعمیرات استحکام‌بخشی در محل‌های مورد نیاز مسجد جامع جهرم از جمله اقداماتی است که جدیداً برای مرمت این اثر ملی صورت گرفته است.
این اثر در تاریخ ۲ مهر ۱۳۵۳ با شماره ثبت ۹۸۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
آتشکده جهرم
آتشکده«قدمگاه» بنایی بر فراز تپه‌ای بر البرزکوه در جنوب شهر جهرم است؛ این بنا شباهتی به شبستان‌های مسجد دارد و شامل طاقهای رو به شمال در کنار یک آب‌انبار است و احتمال می‌رود که آتشکده‌ای مربوط به دوره «ساسانیان» باشد.
«آندره گدار» بخشی از بنای آن را مربوط به پیش از اسلام و بخشی از آن را مربوط به پس از اسلام می‌داند؛ قدمگاه جهرم در ۱۱ مرداد ۱۳۸۴ به شماره ۱۳۱۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
این بنا در سال‌های اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری بازسازی شده‌است؛ آرامگاهی در نزدیکی این بنا به «باربد»، موسیقی‌دان شناخته‌شده ساسانی، منسوب است.
در گذشته در قدمگاه جهرم سنگی قهوه‌ای رنگ وجود داشت که با قطعه سنگ دیگری که نوشته‌ای در وصف این بنا بر روی آن حک شده بود، به سرقت رفت.
روی آن سنگ، حفره‌ای وجود داشت که برخی آن را جای نگهداری آتش و برخی جای سُم «دل‌دل»، اسب امام علی (ع)، پنداشته‌اند.
مردم نیز با قدمگاه خواندن این مکان، در ایام مختلف برای انجام مراسم مذهبی و راز و نیاز به آنجا می‌رفتند اما با توجه به شواهد موجود می‌توان نتیجه گرفت که این بنا با ظهور اسلام مانند هزاران بنای دیگر تغییر شکل داده و صورت اسلامی به خود گرفته‌است.
امامزاده «فضل بن موسی بن جعفر (ع)»
زیارتگاهی منسوب به «فضل بن موسی بن جعفر (ع)» واقع در جهرم، است؛ ساختمان این زیارتگاه شامل بقعه‌ای کوچک و ساده‌است که درون آن فاقد تزیینات و کاشی کاری است.
این زیارتگاه دارای گنبد آجری ساده و بلندی است؛ سنگ قبر این امامزاده در سال ۸۰۶ ه.ق به دستور «سلطان محمد سلجوقی» در اصفهان ساخته شده و به جهرم انتقال داده شده‌است.
ساختمان زیارتگاه نیز مربوط به قرن نهم هجری بوده و این بقعه نیز از دیرباز مورد توجه اهالی شهر جهرم و شهرهای اطراف بوده است.
گزارش: مهدی رحمانیان
نظر شما