خبرگزاری شبستان: منظور از تولید علم، پرهیز از سطحى نگرى و اتکا به مطالب تکرارى و در حقیقت تبدیل ویژگى مصرف کنندگى صرف به اراده فهمیدن، گفتگو، نقادى عالمانه، تقریر و تبیین نو از مطالب گذشتگان و جسارت و نوآورى است. با بررسی نقش آموزشى و علمى مساجد به عنوان نخستین پایگاه های علمی دنیا و مهم ترین مکان پروراندن علوم روز می توان به دامنه و وسعت جنبش علمى آن ها در قرون اولیه پی برد و با بازکاوى نقش این مرکز در تولید علم و مقایسه آن با وضعیت موجود در عصر جدید با پتانسیلها و چالشهاى این نهاد بیشتر آشنا شد.
جایگاه و نقش بسزای مساجد در تولید و پیشرفت علم
از نظر اسلام فضل علم نزد خداوند از عبادت نیز بیشتر است، اما آن چه در کسب علم مورد توجه اسلام قرار دارد، علم همراه با حکمت است. یعنى مطلب محکم و متقن و منطق و دریافت صحیح حقیقت، روابط على و معلولى و گفتوگو و نقادى عالمانه است نه پاىبندى به امور سطحى، تکرارى و تخیلى؛ به همین منظور اسلام، از همان بدو تأسیس مبارزه بىامانى را برضد جهل آغاز کرد.
اما از آن جا که در هنگام ظهور اسلام، عده باسوادان از انگشتان دست هم تجاوز نمىکرد پیامبر به عنوان رئیس حکومت اسلامى براى تغییر وضع موجود آن روز دست به جنبش بزرگ براى پیشرفت علم زد و براى این کار، حرکت و جهتگیرىهایى مدنظر قرار داد تا مردم به سوى دانش روى آورند و کسب دانش در جهت صحیحى پیش برود.
از طرف دیگر حضرت این مسئله را مدنظر داشتند که تولید علم نمىتواند منحصر به افراد محدودى باشد و براى این که دانش تسرّى پیدا کند، باید حرکت وسیع اجتماعى صورت گیرد. بنابراین حضرت کوشیدند تا حرکت اجتماعى براى ایجاد تحول مثبت در روند تولید فکر، علم و نظریهپردازى به منظور بر پا ساختن تمدنى براساس مبانى حقیقت محور و در جهت اهداف و آرمانهاى اصیل اسلامى به راه اندازند.
براى انجام این مهم بهترین جایگاهى که مىتوانست هم محل اجتماع طبقات گوناگون جامعه باشد و هم به امر آموزش بپردازد مسجد بود. خصوصاً در دهه نخست اسلامى راهنمایىهاى دینى و اخلاق معاشرت بیشترین نیاز افراد بود که باید مورد نقادى و گفتوگوى عالمانه قرار مىگرفت و مفاسد شرک و اخلاق جاهلى و منافع توحید و اخلاق اسلامى تبیین مىشد و با توجه به جامعه آن روزگار، قوانین مورد نیاز براى اصلاح جامعه از آیات قرآن استخراج مىشد.
در آن زمان که به علت نادانى گسترده و رونق نداشتن اندیشه کار سخت مىکرد، پیامبر با راه انداختن جنبش بزرگ علمى، حرکت و تکاپوى عظیم براى کسب دانش در سطح جامعه ساماندهى کردند که ثمره آن پایهریزى تمدن عظیم اسلامى بود. پیامبر براى آگاه کردن مردم در مسجد مىنشستند و آیاتى که برایشان نازل شده بود براى مردم مىخواندند و سؤالات آنها را پاسخ مىگفتند.
همچنین مسجد جایگاهى بود براى فراگیرى علوم و آموزشهاى گوناگونى که جامعه اسلامى به آن نیازمند بود. به طورى که در مسجد علاوه بر بیان احکام و مسائل فقهى و تفسیر قرآن، اصول اعتقادات اسلامى که بعدها به عنوان علم کلام شناخته شد، مورد مذاکره و مباحثه بود و حتى بحثهاى ادبى و شعرخوانى هم در مسجد انجام مىگرفت.
رونق علم و دانش به حدى بود که دانش پژوهان پاى درس استادان به قضاوت مىنشستند و جلسات درس مختلف را باهم مقایسه مىکردند. جلسات درس مساجد داراى ویژگىهاى دیگرى هم بود که مهمترین آن گستردگى در زمینه علوم گوناگون و نیز اجتماعى بودن آن بود، یعنى از تمام اصناف و طبقات اجتماع در این جلسات حضور مىیافتند.
دامنه و وسعت جنبش علمى مساجد حرکت علمى در مساجد قرون اولیه اسلامى، حرکتى پرشتاب، فزاینده و همگانى بود. این مشخصه که نمایانگر جنبش عظیم علمى و فکرى در سراسر جامعه اسلامى بود در همه مساجدى که کرسى درس دایر بود، دیده مىشد. در واقع روىآورى به علوم و عشق به شعر و ادب، به طبقهاى خاص از مردم محدود نشد؛ بل همه مردم اعم از مرد و زن، شیعه و سنى و مسلمان و غیرمسلمان در همه زمینههاى علمى مذکور شرکت کردند. لذا دانش در میان توده مردم رواج یافت و در این میان مسجد به عنوان کانون حلقههاى درسى مىدرخشید.
کتابخانه ها؛ مهم ترین ابزار تولید علم در مساجد
مسلمانان قرون اولیه اسلامی براى گسترش علم و استفاده بیشتر از علوم، کتابخانههایى را در مساجد تأسیس کردند و افرادى که کتابخانه خصوصى از آن خود نداشتند از آنها استفاده مىکردند. کتابهایى که در این کتابخانهها به چشم مىخورد، درباره علوم گوناگون از جمله تاریخ، حساب، ستارهشناسى، طب، کشاورزى، موسیقى، زندگى نامه و... بود. آنچه به نظر مىرسد این که کتابخانههاى کوچک مساجد نیز اغلب داراى مجموعههاى متنوع کتاب بودند و کتابهایى که در آن هابه چشم مىخورد، درباره علوم گوناگون از جمله تاریخ، حساب، ستارهشناسى، طب، کشاورزى، موسیقى، زندگى نامه و... بود.
از دیگر ویژگىهاى این کتابخانهها، فهرستنویسى از کتابها، قفسهبندى و تقسیمبندى موضوعى، وجود اتاقهاى مطالعه و دسترسى خوانندگان به کتابها بود.
بعضى از این مساجد از ویژگىهاى دیگر چون دسترسى طلاب به نوشتافزار آموزش و مستمرى برخوردار بودند. علاوه بر این، سبک ساختمان مساجد طورى بود که نور مناسب را فراهم مىکرد و رواقهایى جهت مباحثه داشت که مىتوانست زمینههاى آسایش طلاب را براى مطالعه و بحث فراهم آورد. نکته دیگر این که عمدتا استادان مجرب و برجسته در این مساجد تدریس مىکردند و حتى تدریس در بعضى از مساجد نصیب هر کسى نمىشد.
نکته شایان تأمل دیگر این که از تمام قسمتهاى مسجد سعى مىشد استفاده شود؛ زاویهها، کنجها و رواقها، بهطورى که گاه همزمان، دهها حلقه درس در مسجد تشکیل مىشد.
وضع کنونی مساجد
امروزه مکانهایى چون دانشگاه و حوزه و مدرسه در مسائل آموزشى جانشین مساجد شده، ولى در واقع ویژگى مسجد این است که محل اجتماع مردم از طبقات مختلف است. لذا رفت و آمد نمازگزاران در میان جمع دانشمندان و محققان، زمینه رشد و پویایى و علاقه درباره خصوص علوم گوناگون را فراهم مىکند و تأثیرات مثبتى در دل و جان افراد مىگذارد و این ویژگى را هیچ یک از مکان های دیگر ندارد.
هماکنون اکثر مساجد فقط در ساعات نماز باز است و در بقیه اوقات بلااستفاده مانده است. البته بعضى از مساجد از این مسئله مستثنى هستند و در مساجدى چون مسجد اعظم قم جلسات آموزشى در سطح بالا و مباحثه علمى برگزار مىشود. اما در بسیارى از مساجد برنامههاى آموزشى مدون و نظام یافته وجود ندارد و مدرسان و استادان مجرّب کمتر به مساجد دعوت مىشوند.
علاوه براین کتابخانههاى مساجد در بیشتر مناطق به علت نداشتن کتابدار و یا فضاى مناسب و یا فقدان ساماندهى و یا محدود بودن ساعات استفاده از کتابخانه، بلااستفاده است. علاوه بر این بسیارى از کتابهاى موجود در مساجد به روز نیست و نیاز جامعه جوان و محقق را برطرف نمىسازد.
با توجه به این که مساجد تنها مراکزى هستند که در ایام تعطیل و غیرتعطیل در تماس مداوم با مردماند و مىتوانند نقش آموزشى، علمى فراوانى در سطح جامعه ایفا نمایند و در راستاى تولید علم و جنبش نرمافزارى قدم بردارند لازم است مرکز رسیدگى به امور مساجد و متولیان امور از وزارت ارشاد گرفته شود تا دیگر متولیان با برنامهریزى مناسب جهت بهرهورى از این مکان تلاش کنند.
خوشبختانه مساجد داراى انعطافپذیرى بالایی از لحاظ فرهنگى هستند، یعنى امکان نقد و بررسى و آموزش علوم گوناگون در مسجد وجود دارد. اگر متولیان براى مساجد مناطق مختلف وظایفى را مشخص کنند و سپس مساجد مناطق مختلف هر شهر امکانات و استادان موردنظر را جذب و در امر آموزش و پژوهش در آن زمینه برنامهریزى کنند امکان بهرهورى هرچه بیشتر از امکانات و جذب جوانان و نوجوانان به این مراکز بیشتر فراهم مىشود.
علاوه براین زمینه رشد، جسارت علمى و نوآورى در سطح جامعه گسترش مىیابد. همچنین برای استفاده بهتر از توانایی های مساجد، کتابها و امکانات اهدایى براساس فعالیتهاى آموزشى آنها فهرست شود و نحوه استفاده از امکاناتى چون رایانه و کارکردهاى آن به مسئولین اجرایى و فرهنگى مساجد آموزش داده شود.
لازم است یک مرکز مهم اجرایى بر فعالیت آموزشى، علمى مساجد نظارت داشته باشد و براى تمام مساجد هیأتهاى علمى تشکیل داده شود و براساس نیاز آنها کلاسهایى براى ارتقاى سطح علمى گذاشته شود به طورى که هر ساله آزمون علمى براى رشد، شکوفایی و خلاقیت متصدیان علمى مساجد برگزار گردد. کتابخانههاى مساجد نیز باید براساس روشهاى علمى طبقهبندى شود و دسترسى به کتاب و امانت گرفتن آن به راحتترین شکل ممکن باشد.
شایسته است مساجد امکانات علمى، فرهنگى، هنرى و ورزشى هر محله و ویژگىهاى آن را فهرست نمایند و در اختیار مراجعین قرار دهند و بین آن ها و کانونهاى علمى و فرهنگى ارتباط دوسویه برقرار شود. همچنین مساجد در ایام و مناسبتهاى خاص از دانشآموزان مدارس، براى بازدید دعوت کنند زیرا باعث تعامل و فرهنگسازى مثبت برای مراجعه و استفاده بهینه از مسجد مىشود.
متولیان امور مساجد باید برنامهریزىهاى فرهنگى مناسب به عمل آورند تا دانشآموزان پس از بازدید از مسجد با دست پر از آنجا بیرون روند. علاوه براین مىتوان برنامههایى خاص، مانند برنامه دهه فجر و نمایش فیلم، تئاتر و... با هماهنگى آموزش و پرورش و وزارت ارشاد در مساجد براى گروههاى مختلف سنى تدارک دید.
هر محله داراى افرادى معتمد و با کمال است. خوب است متولیان مساجد در کنار برنامههاى علمى و تخصصى از این افراد دعوت کنند تا علاوه بر بهره بردن از علم و معرفت ایشان، زمینه آشنایى و غرور ملى فراهم گردد و حس اعتماد به نفس در بین افراد محله بالا رود. لازم است به زیباسازى مساجد توجه ویژه شود؛ از رنگهاى روشن چه براى فرشها و چه براى پردهها و رنگآمیزى در و دیوار استفاده شود و نسبت به نظافت آن حساسیت ویژه نشان داده شود.
پایان پیام/
نظر شما