روایت عاشقی عاشورایی در دیار قومیت ها

خبرگزاری شبستان_ خراسان شمالی؛ خراسان شمالی دیار فرهنگ ها و قومیت ها است و به همین واسطه، آیین‌های مذهبی هم در این خطه از کشور به صورت مختلف برگزار می شود، آیین عاشورایی هم که روایت عاشقی و دلدادگی این مردم است رنگ و بویی متمایز دارد. در خراسان شمالی 15 آیین عاشورایی به عنوان میراث ناملموس به ثبت رسیده است، آیینی که هر ساله با شکوه بسیار و با حضور مردم برگزار می شد اما این سال ها برگزاری آن، گریبانگیر کرونا شده است.

تعزیه تُرک‌ها و تعزیه کُردهای شمال خراسان، آیین نخل گردانی خراسان شمالی و آیین علم‌گردانی در جاجرم از مهم ترین آیین های عاشورایی این استان است. آیین های دیگر همچون حلیم پزان، سنگ‌زنی در بام، علم‌بندان اسفراین، بیل گردانی بنی اسد، پرده خوانی روز عاشورا، تعزیه خوانی بجنورد، آیین شام غریبان،  آیین سینه زنی حسن، حسین و آیین یازدهم محرم در امامزاده کوران اسفراین هم در سال های اخیر با اجتماع مردم برگزار می شد.

آیین نخل گردانی در جاجرم

آیین نخل گردانی در جاجرم، قدمتی چند صد ساله دارد و سال 90 در فهرست آثار معنوی به ثبت رسیده است. مردم در آیین نخل گردانی، نخلی را که نماد عزاداری برای امام حسین (ع) است بر دوش گرفته و به گردش عزاداری می کنند. «نخل» در لغت به معنای درخت خرما است اما آنچه در روز عاشورا به عنوان عزاداری از نخل و نخل گردانی یاد می شود، مصداق تابوت بزرگی است که با پارچه تزئین می شود و بر آن، آیینه، خنجر و شمشیر نصب می کنند.

آیین نخل گردانی در مراسم عزاداری امام حسین(ع) از دیرباز در برخی از نقاط کشور و در بین برخی شیعیان کشورهای دیگر مثل هند رواج دارد. آیین نخل گردانی در شهر جاجرم هم پیشینه دیرینه دارد و  مردم عزادار این شهر، در روز عاشورا، نخل را به عنوان تابوت امام حسین(ع) در دسته عزاداری حرکت می دهند.

در جاجرم در روز عاشورا چهار نخل در مراسم عزاداری استفاده می شود که شامل نخل بزرگ چوبی مستقر در پای تکیه حسینیه بزرگ، نخل بزرگ آهنی هیات دهقان ها مستقر در حسینیه دهقان ها، نخل گهواره حضرت علی اصغر(ع) مستقر در هیات سرمحله و نخل گهواره علی اصغر مستقر در هیات نونهالان است.

هیئات و دسته های زنجیرزنی در حسینیه بزرگ جاجرم گرد می آیند و از هر هیات یک نفر به مدت چند دقیقه نوحه خوانی کرده و به سینه و زنجیر زنی می پردازند. سینه زنی و عزاداری تا ظهر عاشورا ادامه دارد و مردم دو نخل چوبی و فلزی را به میدان حسینیه این شهر می آورند.

پس از ورود نخل ها به میدان، حرکت آنها سرعت گرفته و عزاداران نیز پشت سر نخل‌ها حرکت می کنند و نخل ها را چند بار دور میدان می چرخانند. پس از پایان نخل گردانی، مردم به بقعه «خواجه مهزیار» از یاران خاصه حضرت امام رضا (ع) می روند و سپس بر مزار اموات خود حضور پیدا می کنند.

علم‌بندی و علم‌گردانی

علم‌بندی و علم‌گردانی یکی دیگر از آیین عزاداری ماه محرم در خراسان شمالی است. این آیین در شهرستان های بجنورد، اسفراین و جاجرم همچنان برگزار می شود. در این آیین، مردم پارچه های سیاه و سبزی را که نذر کرده اند و یا سال های پیش بر علم آویخته شده بود، بر تیر چوبی به ارتفاع سه تا پنج متر می بندند که این علم نمادی از بیرق کربلا است. عَلَم بر دوش گرفته می شود حرکت داده می شود و مردم به عزاداری و نوحه خوانی می پردازند.

علم گردانی در جاجرم به شیوه دیگر برگزار می شود و در آن علم از حسینیه بزرگ جاجرم در کنار «نارین قلعه» همراه با عزاداری و نوحه خوانی در کوچه ها گردانده می شود و وقتی چند علم از محلات دیگر حمل شده و علمداران به هم پیوستند، دوباره به مسجد بزرگ بازمی گردانند.

آیین علم بندان در نخستین شب قبل از محرم انجام می شود و به نوعی نشان دهنده آغاز محرم است. مراسم علم گردانی نیز در روزهای تاسوعا و عاشورا برگزار می شود و جوانان هیات ها و عزاداران پشت سر علم به سمت مکان های عزاداری حرکت می کنند.

آیین یازدهم محرم در امامزاده کوران اسفراین

عزاداران حسینی در اسفراین، بعد از عاشورا و نیز در روز یازدهم محرم، از شهرها و روستاها در امامزاده کوران، موسوم به احمدبن موسی (ع) گرد هم می آیند و به عزاداری می پردازند. این مراسم هم با علم گردانی و تعزیه خوانی و سینه زنی همراه است.

سینه‌زنی حسن و حسین (ع)

سینه زنی حسن و حسین هم در شهرستان جاجرم به شکل ویژه ای برگزار می شود، این آیین در برخی روستاهای شهرستان اسفراین نیز دیده می شود. در این آیین، علم که به صحن مسجد می رسد، فردی در میانه میدان علم را در دست می گیرد و دیگران در حالی که دست در کمر یکدیگر گرفته اند دور علم می چرخند و با دست دیگر بر سینه می زنند. عزاداران در دو گروه نام امامان حسن و حسین (ع) را تکرار می کنند.

حلیم‌پزان

آیین حلیم‌پزان از اولین شب ماه محرم، در تمام نقاط استان اجرا می شود. عزادان پس از عزاداری و سینه زنی با حلیم، پذیرایی می شوند. آیین حلیم پزان هم در فهرست میراث ناملموس ملی ثبت شده است. حلیم، از گندم و گوشت تهیه می شود و در پختن آن همه مردم مشارکت دارند. گوشت حلیم از نذرهای مردم و یا کمک خیران تامین می شود.

بیل گردانی در گرمه

تعزیه بیل گردانی در گرمه هم با حضور مردم عزادار برگزار می شود، این آیین بازگو کننده تدفین پیکر پاک شهدای کربلا توسط قوم بنی اسد است. این آیین در قالب تعزیه و شبیه‌خوانی در روز دوازدهم محرم برگزار می‌شود. این آیین در واقع تعزیه و شبیه خوانی است که در گرمه برپا می شود و یک مرشد و رهبر دارد که نوحه های اصیل و خاصی را قرائت می کند.

در این تعزیه یک به یک افرادی که تعزیه خوانی می کنند با معرفی هر یک از پیکرها و کارهایی که در کاروان امام حسین (ع) انجام داده است و شجاعتی که از خود نشان داده، شروع به نوحه خوانی می کنند تا این که مراسم تدفین برگزار شود.

کارشناسان میراث فرهنگی می گویند بیل گردانی در واقع نماد شکافتن زمین و دفن شهدا است و اگرچه از تاریخ آغاز آن در این شهرستان سندی نداریم اما بزرگان منطقه می گویند این آیین در گرمه  مربوط به ۶ نسل پیش است که هنوز ادامه دارد و هرسال روز دوازدهم محرم و مصادف با روز سوم شهادت شهدای کربلا برپا می شود.

ارادت اهل سنت به امام حسین(ع)

اهل سنت در خراسان شمالی به واسطه ارادتی که به خاندان اهل بیت(ع) دارند، مراسم خاص را در ایام ماه محرم برگزار می کنند. اهل سنت طبق آیین قدیم، در روزهای عزاداری امام حسین (ع)، صدقه و نذری می دهند. تهلیل و یا ختم ۷۰ هزار «لا اله الا الله، محمداً رسول الله» از دیگر رسوم ترکمن ها در ماه محرم است. ترکمن ها به حرمت ماه محرم و صفر بسیار معتقد هستند، در این ماه ها شادی و عروسی را متوقف می کنند و در این ماه برنامه هایی چون ترتیل و قرائت قرآن و مراسم اطعام برگزار می شود.

سرپرست اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان شمالی در این باره گفت: تاکنون ۱۵ آیین و مراسم مذهبی ویژه ایام محرم و عاشورا مربوط به استان در فهرست میراث معنوی ثبت ملی شده است.

«علی مستوفیان» با بیان اینکه اقوام استان نیز همانند سایر اقوام و هم‌وطنان خود در جای‌جای کشور دارای مراسم‌ و آئین‌های مذهبی هستند، اظهارداشت: پرونده ۱۵ میراث ناملموس استان در قالب آیین‌های مربوط با محرم و صفر در فهرست ملی ثبت شده است.

وی تعزیه تُرک‌های شمال خراسان، تعزیه کُردهای شمال خراسان، تعزیه بنی اسد (بیل گردانی)، آیین نخل گردانی خراسان شمالی و آیین علم‌گردانی در جاجرم را از جمله این پرونده‌ها برشمرد.

مستوفیان تصریح کرد: همچنین هنر پرده‌خوانی روز عاشورا خراسان شمالی، هنر تعزیه‌خوانی در بجنورد، آئین شام غریبان، آیین عَلَم بندان، آیین سینه‌زنی(حسن، حسین) استان خراسان شمالی، آیین یازدهم محرم امامزاده کوران(اسفراین)، حلیم‌پزان، رسم سنگ‌زنی و آیین مقتل‌خوانی از دیگر آیین‌های ثبت شده مربوط به محرم و صفر است.

سرپرست اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان شمالی با تاکید بر حفظ آیین و سنت‌های گذشته که ریشه در باورها و اعتقادات جامعه دارد، عنوان کرد:  فرهنگ عاشورایی در ایران با روح مردم سروکار دارد و ما مشکل جدی در زمینه نابودی و مجهول بودن آن نداریم، هرچند برخی آیین‌ها نیز به حفاظت بیشتر نیاز دارد.