بحثی پیرامون تکامل انسان

خبرگزاری شبستان، گروه اندیشه: یکی از سوالاتی که از دیرباز انسان با آن روبرو بوده، هدف از خلقت انسان و چرایی آفرینش او است. اندیشمندان جهان، در پی رسیدن به جواب، رسیدن انسان به کمال را به عنوان یکی از اهداف، بلکه مهم ترین هدف از خلقت، بیان کرده اند. همانگونه که جسم انسان در دنیا دارای کمال است، روح او نیز نیازمند کمال است. تکامل، یعنی پیشرفت و حرکت رو به جلو و از بین بردن نقص ها و کاستی ها. انسان از بدو خلقت، دارای حرکت تکاملی است همانگونه که قرآن بیان می کند: «بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طينٍ* ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهين؛[1] آفرينش انسان را از گِل آغاز كرد، سپس نسل او را از عصاره اى از آب ناچيز و بى قدر آفريد.» تکامل گاهی در جسم، گاهی در روح و گاهی در هر دو می باشد. تکامل انسان را می توان در سه مرحله، دنیا، برزخ و آخرت بررسی کرد:

۱. دنیا:

انسان از بدو خلقت، حرکت تکاملی خود را آغاز کرده است. امیربیان علی علیه السلام به زیبایی تمام این تکامل را بیان فرموده اند:«سپس خداوند سبحان از قسمت هاى سخت و نرم و شيرين و شور زمين خاكى را جمع كرد و بر آن آب پاشيد تا پاک و خالص شد. آن گاه آن مادّه خالص را با رطوبت آب به صورت گل چسبنده درآورد. سپس از آن گِل، صورتى پديد آورد داراى جوانب گوناگون و پيوستگى ها و اعضاى مختلف و گسيختگى ها. آن صورت را خشكاند تا خود را گرفت و محكم و نرم ساخت تا خشک و سفالين شد و او را تا زمان معيّن و وقت مقرّر به حال خود گذاشت. سپس از روح خود بر آن مادّه شكل گرفته دميد تا به صورت انسانى زنده و داراى اذهان و افكارى كه در جهت نظام حياتش به كار گيرد، درآمد.»[2] شکی نیست که انسان،علاوه بر تکامل در بعد جسم، دارای تکامل در بعد روح نیز می باشد و با هر عمل خیری که در دنیا انجام می دهد، یک حرکت تکاملی انجام داده است و گام به گام به سمت کمال خود پیش رفته است. خدا در قرآن می فرماید:«فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا؛[3] پس هر کس به لقای پروردگارش امیدوار است باید نیکوکار شود و عمل نیک انجام دهد و هرگز در پرستش خدایش احدی را با او شریک نگرداند.»

۲. برزخ:

در برزخ نیز این حرکت تکاملی ادامه دارد و از راه های مختلفی تکامل صورت می گیرد:

الف) باقیات الصالحاتی که شخص در دنیا می گذارد باعث تکامل او در برزخ می شود، مثل: صدقه جاریه، فرزند صالح و...

ب) خیرات و نذوراتی و اعمال نیابتی مثل حج و نماز و زیارت که بازماندگان برای او انجام می دهند باعث تکامل او می شود.

ج) در مورد اطفال کفار که قبل از بلوغ از دنیا می روند، بعضی معتقدند که در برزخ تحت آموزش قرار می گیرند و این آموزش همان تکامل آن ها است.[4]

۳. قیامت:

اگر چه خود حرکت از برزخ به سمت قیامت یک تکامل بزرگ است ولی راه های اثبات دیگری برای تکامل در قیامت نیز وجود دارد:

الف) شفاعتی که قرآن و اهل بیت علیهم السلام و دیگر مومنین در قیامت انجام می دهند، باعث تکامل انسان می شود. روایات نیز از وقوع شفاعت در قیامت سخن می‌گویند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند:«من در روز قیامت شفاعت می کنم و شفاعتم پذیرفته می‌شود، و علی هم شفاعت می‌کند و شفاعت او نیز پذیرفته می‌شود و اهل بیت من نیز شفاعت می کنند و شفاعت آنان نیز پذیرفته می‌شود.»[5]

ب) خداوند تبارک و تعالی نسبت به بندگان خود تفضل می کند که خود باعث تکامل است. مثلا اگر بنده ای حق الله و حتی در مواردی حق الناس به عهده داشته باشد، خداوند متعال از خزائن رحمت خود آنقدر به طلبکار می دهد تا راضی شود. این رضایت و گذشت از حق الناس باعث تکامل است.

ج) در مواردی که حق الناس وجود دارد، شخص طلبکار از اعمال خوب بدهکار بر می دارد و به اعمال خوب خود می افزاید و این باعث تکامل اوست.

در نتیجه، در هر سه مرحله، انسان دارای تکامل است.

تکامل قهقرایی!

همانطور که موارد ذکر شده، باعث تکامل انسان می شود، اعمال بد و ناشایست باعث سقوط انسان، حتی بعد از مرگ او می شود، مانند شخصی که بدعتی را در دین گذاشته که تا آن بدعت وجود دارد و انسان ها را از راه حق دور می کند، باعث سقوط هر چه بیشتر او می شود، تا جایی که اشرف مخلوقات، تبدیل به بدترین موجودات می شود. همانگونه که پیامبر رحمت صلی الله علیه و آله فرمودند:«هلُ البِدَعِ شَرُّ الخَلقِ و الخليقةِ؛[6] بدعت گذاران، بدترين مردم و موجودات هستند».

نویسنده: علیرضا خاتم، کارشناس سطوح عالی حوزه علمیه قم

پی نوشت ها:

[1] سوره سجده، 7 و 8.

[2] نهج البلاغه، فیض الاسلام، ص42.

[3] سوره کهف، 110.

[4] کشف المراد، ج۱، ص۳۴۴.

[5] مناقب ابن شهر آشوب، ج2، ص15.

[6] کنز العمال، 1098.