مسجد «سید عزیزالله»؛ بنایی با قدمت ۲۰۰ ساله

به گزارش خبرنگار گروه مسجد و کانون های مساجد خبرگزاری شبستان، مسجد سیدعزیزالله در محدوده چهارسوق کوچک و بزرگ بازار تهران با قدمتی ۲۰۰ ساله از بناهای تاریخی دوره فتحعلی شاه قاجار است. معماری بنای ۱۵۰۰ مترمربعی این مسجد، متأثر از معماری اسلامی اعصار مختلف مشتمل بر چهار ایوان و گنبدی دو پوششی است که با سردر مسجد، جلوخانه، هشتی، صحن و شبستان کامل می‏‌شود. نقش برجسته و تأثیرگذار این مسجد در مبارزات ضد طاغوت ستمشاهی با سخنرانی‌های مرحومان آیت‌الله خوانساری، حجت‌‏الاسلام فلسفی و حجت‌‏الاسلام تنکابنی در مقاطع سرنوشت ساز کودتای ۲۸ مرداد و قیام ۱۵ خرداد سال ۴۲ در تاریخ ایران ثبت شده است.

این اثر در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ با شمارهٔ ثبت ۴۱۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسیده است. شبستان اصلی مسجد در سمت جنوب به سبکی زیبا و پایدار ساخته شده بوده که بر اثر تعمیرات و اضافات بعدی، از جنبه تاریخی آن کاسته شده است. در ضلع شمالی، شبستان زیرزمینی سراسری قرار داشته که آن را در دوره اخیر خراب کرده و شبستان جدیدی به جای آن ساخته‌اند.

در سمت شرق و غرب صحن نیز شبستان‌های کوچکتری قرار دارد که با ساختن اتاقک‌های جدید، شکل نامناسبی به مسجد داده‌اند. نام فتحعلی شاه بر کاشی‌های جبهه شمالی صحن به طور مکرر نگاشته شده بوده که با بناهای جدید از بین رفته است. تاریخ کتیبه‌های ایوان جنوبی و شرقی، ۱۳۱۰ هجری قمری است که مربوط به تکمیل کاشی‌کاری و تزیینات مسجد در دوره بعد است. در داخل شبستان جنوبی زیر گنبد، سه کتیبه کمربندی قرار دارد که دو تای آنها جدید و یکی دیگر قدیمی است و بر انتهای آن، تاریخ ۱۲۷۴ قمری ثبت شده است.

در سمت در خروجی که به سمت بازار چهارسوق بزرگ است، یک منبع آب سنگی با آیینه کاری قرار دارد. مسجد از نظر طرح و هیئت گنبد دوپوش و کاشیکاری‌های داخل ایوان‌ها و رعایت تناسب ابعاد ساختمانی، بنای قابل توجهی به شمار می‌رود. سقف و ایوان این مسجد در زمان سیدحسین طباطبایی و با کمک‌های وی بازسازی شده است. این بنا به شماره ۴۱۵ به ثبت تاریخی رسیده است.

مکان سوق الجیشی این مسجد و نزدیکی آن به بازار بزرگ از همان ابتدا موجب اهمیت آن شد، چراکه در تهران قدیم رسم بر این بود که داروغه شهر که حافظ و نگهبان شهر بود در محلی به نام چهارسوق اقامت می‌کرد و به نظارت امور شهری می‌پرداخت. داروغه‌ها از ساعت ۸ بعدازظهر در میدان ارگ که نزدیک بازار چهارسوق قرار داشت به نواختن طبل می‌پرداختند و کسبه بازار با شنیدن صدای طبل می‌دانستند که یک ساعت بعد می‌بایست بازار را تخلیه کنند و سر ساعت ۹ محل را تحویل داروغگان دهند. بازار چهارسوق علاوه بر موقعیت استراتژیک محافظت از بازار، از کاخ شاه و نواحی اطراف آن نیز محافظت می‌کرد. بدین ترتیب مسجد سیدعزیزالله در قطب سیاسی و اقتصادی شهر تهران قرار داشت و همواره در فعالیت‌های سیاسی مربوط به بازار فعال بود. این فعالیت‌ها از زمان کودتای ۲۸ مرداد در ایران افزایش یافت.

مسجد سید عزیزالله به‌دلیل نزدیکی‌اش به کاخ گلستان و همین طور قرار داشتن کنار قطب اقتصادی بازار، از دیرباز در مرکز فعالیت‌های سیاسی مربوط به بازار قرار داشت؛ مسجدی که درواقع از گذشته‌هایی دور مرکز ارتباط روحانیون و بازاریان بود اما پس از روی کار آمدن اسدالله علم و اجرای طرح انجمن‌های ایالتی و ولایتی تنور مبارزاتی این مسجد داغ‌تر از پیش شد تا اینکه پس از سخنرانی امام رحمة الله علیه در خرداد 42 در مسجد سیدعزیزالله مراسم دعا و نیایش برگزار شد و در پی آن علمای وقت (خوانساری، بهبهانی و تنکابنی) در این مسجد تحصن کردند.این حرکت باعث شد مساجد دیگر نیز وارد عمل شوند و مبارزات مردمی افزایش یابد، از همین رو عمال رژیم پهلوی در خرداد 42 این مسجد را تعطیل کردند اما حتی تعطیلی این مسجد هم هرگز نتوانست وقفه‌ای در سیر سقوط رژیم طاغوت ایجاد کند.