خبرگزاری شبستان_ رشت، مهری شیرمحمدی؛ پیاده در بافت های تاریخی شهر رشت، بافت هایی که نشانه هایی از عملکرد بلدیه ۱۰۰سال پیش را در خود به یادگار گذاشته است. از آجرهای قرمز سرخ رنگ، بام های سفالی و کاشی های رنگی مزین به آیات قرآن و روایات دینی که بر سر در خانه ها نصب می شد , پلاک گذاری خانه ها با کاشی های لاجورد.
این روزها با شدت گرفتن تخریب در بافت‌های تاریخی و تک بناهای به‌جامانده در رشت قدیم، همین اندک یادگارهای گذشته هم نابود می‌شود و سردرهای زیبا و پلاک گذاری های بلدیه رشت هم به تاریخ می پیوندد.
یک روز بارانی از محله پیرسرای رشت به سمت سبزه میدان می روم، خانه «آیت الله انشایی» با درب آبی رنگش که در آسفالت های متمادی کوچه انگار فرورفته است. خانه ای که دهه محرم، مجلس روضه خوانی در آن برپا می‌شود و امسال به‌خاطر رعایت شرایط بهداشتی، درب این خانه هم بسته ماند. پایین تر خانه «گیگاسری» است، خانه ای که کتیبه زیبای سردرش را به یغما بردند و شاید هم به‌فروش رفت و شهرداری هم ۲سال پیش، بالکن چوبی رو به خیابانش را در اثر فرسودگی فرو ریخت تا از عابران رفع خطر کرده باشد!
در انتهای بن بست امیر حکیمی خانه«نصرت رحمانی» است. شاعری که سال های پایانی عمرش را در رشت سپری کرد. خانه ای که ثبت میراثی آن به ماندگاری اش کمک کرد. قفل محکمی با زنجیر دو لنگه درب چوبی را بهم چفت کرده است. «پیر نشین» طرفین درب، مرا به استراحت وسوسه می کند، سکوهای طرفینی که برای استراحت عابران در معماری قدیم طراحی می شد. تنفسی کوتاه، مرا به مشاهده دقیق تر سردر زیبای این خانه دعوت می کند؛ کتیبه گچی «بسم الله الرحمن الرحیم» و دو کتیبه آبی رنگ که صفات خداوند بر آن حک شده«یا دیّان» و یا «منّان» که درست وسط دو لنگه در چوبی قرار گرفته و دعای «یاالله، یا قاضی الحاجات و یاالله» که با گچبری سفید در پس زمینه قهوه ای قرار گرفته و گل و بوته های گچی، اطراف کتیبه که تمامی سردر را تزیین کرده است.
دو لنگه کاشی آبی رنگ دیگر در گوشه های طاق نما پیداست که بر اثر عبور لوله گاز متن آن خوانا نیست و دو تاریخ ۱۳۱۳ و ۱۳۵۳ که ممکن است سال ساخت بنا باشد. از همه جالب‌تر، شماره پلاک خانه است؛ عدد ۱۰ به رنگ سفید که بر یک کاشی آبی رنگ نقش بسته است. نمونه ای از پلاک کوبی های رشت قدیم.
یک سالی می شود که در پیاده روی های خود در بافت تاریخی، این نمونه پلاک گذاری ها را تصویربرداری می کنم. پلاک کوبی ها تنها مختص شماره منازل نیست و کوچه ها نیز توسط شهرداری رشت با کاشی های لاجورد مزین می شد. دو نمونه از نامگذاری این کوچه ها هنوز در محلات قدیمی باقی است. کاشی «کوچه پیشنماز زاده» در «محله سومابیجار» و کاشی «کوچه حقانی» در «محله باقرآباد»، روبروی مسجد حاج صمدخان که بر دیوار خانه ای نصب شده که برخی از قسمت های دیوار فروریخته است.
در راسته کهنه فروشان محله ساغریسازان و مغازه هایی که اجناس قدیمی و کهنه می فروشند، تک و توک از این کاشی ها پیدا می شود. یکی از این مغازه داران خوش سلیقه، چند نمونه از این پلاک های منازل و کتیبه های سردر را در دیوار گچی مغازه اش جانمایی کرده به نحوی که انگار از همان ابتدا در آنجا نصب بوده است.
اما، شماره گذاری منازل و تعیین اسامی کوچه ها، از چه تاریخی در رشت صورت گرفت؟ نویسنده کتاب «تاریخچه بلدیه رشت» در این باره می گوید: طبق اخبار مندرج در روزنامه پرورش، اداره حکومتی گیلان در شهریور ماه سال ۱۳۰۷ به بلدیه رشت دستور می دهد کوچه ها و معابر نامگذاری شوند. بر همین اساس روزنامه پرورش (س۵، ش۴۲۰، یکشنبه ۴/۶/۱۳۰۷)، در خبری با عنوان «اسامی کوچه ها» نوشته است: «حکومت گیلان به اداره بلدیه اشعار داشته که در کلیه شهرها برای کوچه ها اسم مخصوصی قائل شده اند، خوب است برای کوچه های رشت، اسمی قایل و در روی کاشی نوشته، سرکوچه نصب نمایند که برای عامه و افرادی که چندان به وضعیت محلی رشت اطلاع ندارند، تسهیل گردد.»
محمود نیکوییه اضافه کرد: سوم اسفند ماه همان سال روزنامه پرورش( س۵، ش ۵۱۹)، خبری درباره الزام پلاک کوبی منازل توسط بلدیه منتشر کرد؛«حکومت گیلان سواد مراسله اداره احصائیه کل مملکتی را برای اطلاع بلدیه رشت ارسال و می نویسد که مفاد آن را به موقع اجرا گذارید. نظر به اینکه هرگاه کلیه خانه ها و دکاکین و سایر ابنیه شهرها به ترتیب منظمی نمره گذاری شود، ممکن است احصاییه صحیحی از کلیه عمارات و ابنیه هر شهری تحصیل و مورد استفاده قرار داد و چون در قالب بلاد ایران به نمره گذاری اقدام شده است، لازم است دستور دهید نتیجه نمره گذاری شهرها را به ترتیب ذیل به اداره احصائیه و سجل احوال راپورت دهند. ۱- اسامی خیابان ها ۲- اسامی محلات ۳- اسامی کوچه ها در خیابان و محله با ذکر نمرات خانه های هر کوچه ۴- عده کلیه خیابان های شهر ۵- جمع کلیه محلات شهر ۶- جمع کلیه کوچه های شهر، جمع عمارات و ابنیه شهر ۸- جمع کلیه نمرات خانه ها و سایر ابنیه شهرها با تفکیک خانه ها و دکاکین، حمام ها، کاروانسراها و امثال آن از یکدیگر. »
با این حال یک رشت پژوه، معتقد است، نخستین پلاک کوبی منازل رشت ۱۹ سال زودتر از تاریخ مذکور و براساس اولین قانون بلدیه در رشت اجرا شده بود. «روبرت واهانیان تبریز» می افزاید: یکی از وظایف بلدیه، ممیزی املاک یعنی شناسایی و پلاک کوبی املاک است که بلدیه رشت ۲سال دیرتر از قانون یاد شده اجرا کرد.
وی با اشاره به خبر درج شده در جریده خیرالکلام(نخستین روزنامه چاپ رشت)، می گوید: خیرالکلام در ستونی با عنوان بلدیه رشت به تاریخ ۳۰بهمن ماه ۱۲۸۸، مطلبی از دعوای اهالی رشت در مورد نمره گذاری منازل و سرشماری نفوس آورده است.
واهانیان متن خبر با عنوان «بلدیه رشت» را بدین شرح بازخوانی می کند: «این اوقات بلدیه رشت در تنظیمات و ترتیبات شهر می‌خواهد اقدامات سریعه کند. نمره های خانه ها قریب باتمام و ورقه سرشماری در شرف انجام است اما حماقت بعضی از ضعفاء العقول موجب زحمت مستخدمین بلدیه شده است. سیدی را شنیدم که با مامورین بلدیه منازعه و مجادله می‌کرد که محال است من بگذارم در خانه ام را نمره بگذارید. مگر من مرده ام این چه بدعتی است شما آورده اید اسم عیال و اطفال مرا چکار دارید. من هرگز نخواهم نوشت. در کوچه دیگر عبور می کردم دیدم صاحب خانه با مامورین بلدیه در جدال است می گوید این نمره (۱۳) نخس است به در خانه من نزنید و نمره دیگر بزنید. نمره که قحط نیست. این چه لجاجتی است که شما با من دارید. مردی را دیدم که می گوید لااله الا الله این چه عداوتی بوده بلدیه با من کرد. از آن وقتی که نمره (۱۳) به درخانه من زد من روز خوش ندیده ام»
این رشت پژوه، با اشاره به آغاز به کار بلدیه رشت در سال ۱۲۸۶ به مدیریت «میرزا خلیل رفیع فیلدهی» تصریح کرد: با توجه به اقدامات قابل توجهی که در زمان خلیل رفیع در رشت صورت گرفته نظیر سنگفرش خیابان ها و ایجاد روشنایی بر سر معابر، می توان نتیجه گرفت، پیش از سال ۱۳۰۷ شماره گذاری املاک در رشت و سرشماری خانوارها، صورت گرفته است.
واهانیان اضافه کرد: سرشماری نفوس مذکور، اولین سرشماری نیست و معلوم می شود بلدیه در ضمن پلاک گذاری و ممیزی املاک، اقدام به سرشماری جمعیتی هم کرده است.
وی، معتقد است با توجه به توسعه شهر و تغییرات در شهرسازی و همچنین افزایش جمعیت طی سال های ۱۲۸۶ تا ۱۳۰۷ ، طبیعتا بلدیه رشت می‌باید مجدد اقدام به ممیزی املاک می‌کرد.
نظر شما