بهارستان علم و ادب مسافران نوروزی را فرا می خواند

خبرگزاری شبستان - خراسان جنوبی؛ استان خراسان جنوبی بهارستان علم و ادب، سرزمینی با چشم اندازهای زیبـا و موقعیت اقلیمی ویژه، با آثار تاریخی و گردشگری که مسافران و علاقمندان به تاریخ و گذشته باعظمت ایران زمین را به خود فرا می خواند.

 

استان خراسان جنوبی به عنوان مهد فرهنگ با داشتن صدها اثر تاریخی، طبیعی و صنایع دستی همواره مورد توجه مسافران و گردشگران از سراسر جهان بوده است.

 

این استان در ایام نوروز نیز مقصد مسافران بسیاری می‌شود که از گوشه و کنار کشور برای لذت بردن از جاذبه های طبیعی و تاریخی راهی این منطقه می شوند. مناطقی که زیبایی و ابهت آن در مقابل چشم هر بیننده ای خودنمایی می کند.

 

همچون سالهای گذشته از هفته‌ها قبل از رسیدن نوروز به منظور رفاه حال مسافران و گردشگران نوروزی تدابیری اندیشیده شده است تا مسافران در ایام نوروز بیشترین بهره را از زیبایی های استان ببرند و سفر به یادماندنی به همراه خانواده هایشان داشته باشند.

 

از تسهیل شرایط بازدید از اماکن تاریخی و گردشگری تا فراهم کردن اقامتگاه و محل اسکان برای مسافران از جمله اقداماتی است که در چند هفته اخیر در اولویت کار مسئولان استان قرار گرفته است.

 

نوروز امسال موزه ها، مساجد تاریخی، مدرسه شوکتیه، آسیابادها، قلعه های تاریخی، کویر لوت، قنات بلده و باغ جهانی اکبریه استان خراسان جنوبی آماده پذیرش مسافران و گردشگران نوروزی است.

 

عمارت و باغ جهانی اکبریه / نبوغ معمار در جدال با طبیعت ناسازگار

این مجموعه در آغاز سده 14 هجری قمری در کنار روستای اکبریه، در 3 کیلومتری جنوب شرقی بیرجند قرار داشته است ولی به علت توسعه شهر، اکنون در انتهای خیابان معلم بیرجند قرار دارد.

 

به لحاظ کارکرد سیاسی مهمترین مجموعه حکومتی شهر بیرجند به شمار می رفته و به نوعی مقر حکومت چند تن از امرای خاندان علم از جمله "امیر علم خان حشمت الملک"، "محمد ابراهیم خان شوکت الملک" و "اسدالله علم" بوده است.

 

 

در گذشته بخش شرقی عمارت و اندرونی آن، ویژه سکونت خاندان علم بوده و بخش مرکزی آن به امور دیوانی و حکومتی اختصاص داشته است. این باغ و زمین های کشاورزی وابسته به آن در گذشته از آب قنات اکبریه مشروب می شده اند ولی در حال حاضر علاوه بر آن، بخشی از آب مورد نیاز باغ از چاه عمیق اکبریه تامین می شود.

 

آب از طریق کانال و لوله های زیر زمینی به استخر جنوبی عمارت وارد شده و پس از آن از طریق جوی های سر پوشیده و از زیر عمارت به فضای باغ وارد می شود. سیستم آبیاری باغ غرق آبی است. انتقال آب در کرتها از طریق دو جوی اصلی و رو باز که در دو طرف خیابان مرکزی قرار دارد صورت می گیرد. دو ردیف درخت کاج در مسیر این جوی ها کاشته شده تا سایه ی آن ها مانع از تبخیر زیاد آب شود.

در گذشته (دوره قاجار) انتقال آب از استخر جنوبی عمارت به سمت باغ از طریق جوی آب روبازی که از مرکز عمارت عبور می کرده انجام می شده است. این جوی پس از گذر از حوضخانه عمارت مرکزی، آب مورد نیاز حوض شمالی را نیز تامین می کرده است. این جوی در تغییرات دوره پهلوی باغ از بین رفته و کانالهای سرپوشیده دو طرف عمارت مرکزی جایگزین آن شده اند.

باغ اکبریه با پیروی از اسلوب باغ ایرانی و با طرح چهار باغ طراحی و ساخته شده و با توجه به نظام هندسی موجود در کرت بندی، انطباق خیابان مرکزی برمحور تقارن کوشک و بنای سردر ورودی، دارای ‏هندسه ای خالص و نظام مند و نشانگر یک نمونه برجسته باغ ایرانی است.

وجود انبوهی از درختان غیر مثمر همچون کاج با قدمتی بیش از 100 سال در کنار درختان مثمر نظیر پسته و انار، همچنین درختچه هایی مانند رز،گل محمدی و بوته ها و گل های فصلی، تنوع مطلوبی از گونه های گیاهی را پدید آورده است.

نظام آبیاری، بهره مندی از هوای آزاد، نور و خاک در طراحی این مجموعه مانند دیگر باغهای ایرانی روشمند و با برنامه ریزی احداث شده است.

مهمترین نکته شاخص در معماری باغ اکبریه و دیگر باغ های نظیر آن که در منطقه کویری بیرجند طراحی و احداث شده اند، نبوغ معمار در جدال با طبیعت ناسازگار بیابانی منطقه و استفاده بهینه از آب برای شادابی و نگهداری فضای سبز باغ، تعامل با محیط و چشم انداز، رعایت اصول باغ ایرانی، تنوع و تکثر در عین وحدت و حفظ سبک و نوآوری، شناخت اقلیم و تطابق امکانات با نیاز های طبیعی در ایجاد بهشتی کوچک در دل کویر است.

 

مساحت عرصه این مجموعه حدود ۳۵ هزار مترمربع و اعیان آن 5408 مترمربع است. عمارت اکبریه که در ضلع جنوبی باغ قرار گرفته با سه بخش مجزا، در دو طبقه و در دوره های زمانی متفاوت شکل گرفته است. بخش شرقی عمارت که قدیمی ترین قسمت عمارت است در زمان " امیر علم خان حشمت الملک" بنا نهاده شده است و شامل پلکان دسترسی، صحن وسیع و اتاق های اطراف آن است. طبقه همکف آن را نیز یک فضای بارانداز متشکل از صحن مرکزی و غرفه های اطراف آن ( که به اشتباه به اصطبل معروف شده ) و فضاهای انبار تشکیل داده است.

بخش مرکزی که شاخص ترین بخش مجموعه به شمار می آید توسط "محمد ابراهیم خان شوکت الملک" و در دوره قاجار الحاق شد و شامل دالانهای ارتباطی، اتاق های متعدد، شاه نشین، هشتی ها، حوض خانه، گنبدخانه ( معروف به کلاه فرنگی ) و اتاق آیینه است. حوض خانه از طریق سه دری ارسی به ایوان و فضای باغ مرتبط می شده است. تغییرات و الحاقات دوره ی پهلوی ( حدود 1300 هجری شمسی ) این بخش از عمارت را در پشت پلکان دسترسی به اشکوب دوم پنهان نموده است.

 

همچنین پایه ای قطور در مرکز حوض خانه برای تامین ایستایی فضای گنبدخانه اجرا شده که به کلی معماری فضای حوضخانه را مخدوش کرده است. در حال حاضر موزه های باستان شناسی و مردم شناسی در این بخش قرار دارند.

 

بخش غربی عمارت که شامل پلکان ورودی، پیش صحن، اتاق ها و یک راهروی ارتباطی در طبقه بالا و تعدادی اتاق با کاربری انبار و گاراژ در طبقه پایین بوده، در دوره پهلوی ( حدود 1300 هجری شمسی ) ساخته شده است .طبقه فوقانی عمارت غربی در گذشته و حال دارای کاربری اداری است. سردر ورودی که در ضلع غربی باغ ساخته شده به حیاطی وسیع مرتبط می شود که فضای سبزی نامتقارن در آن ایجاد شده است. خیابانی سنگ فرش این بخش را به فضای باغ مرتبط می کند.

 

 

در ضلع جنوبی عمارت مرکزی حیاط اندرونی قرار دارد که حوض ذخیره آب باغ در آن ایجاد شده است. بخش مرکزی حوض را با سکویی آجری به صورت جزیره احداث نموده و در اطراف آن درختان توت و شاه توت کاشته شده است. همچنین در دو ضلع شرقی و غربی آن دو کرت ایجاد شده است. در ضلع جنوبی حیاط اندرونی فضای حمام قرار دارد. در کنار حمام قاجاری، حمامی جدید ساخته شده که علاوه بر خزینه آب گرم، دارای دوش آب گرم است.

به طور کلی مجموعه ی اکبریه دارای عناصر معماری نظیر سردر ورودی، عمارت، انبار، باغ، فضای بارانداز ( اصطبل ) مسجد، استخر و حصار است. این مجموعه تا سال 1355 هجری شمسی در مالکیت خاندان علم بود ولی در این سال از سوی اسدالله علم جهت احداث موزه، وقف آستان قدس رضوی شد. از سال 1372 مرمت این مجموعه با کاربری موزه آغاز شد و هم اکنون با کاربری فرهنگی در اجاره اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی است.

 

در کنار این باغ، روستایی به نام اکبریه وجود دارد که در گذشته محل سکونت رعیت خاندان علم، خدمه باغ اکبریه، مادر و همسر "امیر علم خان حشمت-الملک" بوده و به عبارتی موجودیتش وابسته به این باغ بوده است. این روستا تا به امروز نیز هویت خویش را حفظ نموده و بیشتر مالکیت آن وقفی است.

 

باغ اکبریه به همراه 8 باغ ایرانی به اتفاق آراء در سی و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی در سال ۲۰۱۱ میلادی به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. قبل از این، مجموعه باغ اکبریه در تاریخ 02/03/78 با شماره 2326 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده بود.

 

شوکتیه؛ مدرسه ای با قدمت دارالفنون/ خاستگاه شوکت و جلال دانش در ایران

مدرسه شوکتیه یکی از بناهای تاریخی شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی است. این بنا ابتدا در سال ۱۳۱۲ هجری قمری ( ۱۲۶۹ هجری شمسی ) تحت عنوان حسینیه شوکتیه وسط محمد ابراهیم خان علم ( شوکت الملک دوم ) ساخته شد و درماه ذی الحجه سال ۱۳۲۶ هجری قمری برابر با ۱۲۸۲ هجری شمسی تبدیل به مدرسه گشته و پس از دارلفنون و رشدیه تبریز، آموزش به سبک جدید را در ایران آغاز کرد.

 

بنای تاریخی مدرسه شوکتیه در مجاورت خیابان منتظری؛ در داخل بافت تاریخی شهر بیرجند قرار دارد. بنای این مدرسه به صورت چهار فصل ساخته شده و شامل؛ یک فضای مرکزی به‌صورت حیاط و بخشی پیوسته دور تا دور آن تشکیل شده است.حیاط، بخش عمده‌ای از بنا را دربر می‌گیرد که با آجر فرش شده است و در میان آن حوضی قرار گرفته که در وسط آن سکویی به ارتفاع حدود ۳۰ سانتی‌متر قرار دارد.

سردر ورودی بنا با طاق جناقی دارای تزئینات مقرنس است. این بنا به سبک تک ایوانی و در دو طبقه ساخته شده و بزرگترین حسینیه تاریخی بیرجند محسوب می شود.

عناصر معماری آن شامل؛ دو سر در ورودی با تزیینات مقرنسکاری، هشتی ها، دالانهای منتهی به صحن، صحن، حوض خانه، ایوان، گنبد خانه و حجره ها و رواق های اطراف صحن است.

 

مهم ترین بخش شوکتیه، ایوان آن است که دارای طاق کلیل دو گلویی است که بر روی دهانه ای عریض ایجاد شده است.

تاسیس مدرسه شوکتیه ( آموزش نوین ) در بیرجند هم زمان با انقلاب مشروطیت، امیر اسماعیل خان شوکت الملک اول که فاقد اولاد بود، ثلث اموال خود را وقف امور خیریه کرد و تولیت آن را به برادر کوچکش محمد ابراهیم خان واگذار کرد. محمد ابراهیم خان علم موسوم به شوکت الملک دوم بعد از سفر به تهران و احراز مقام حکمرانی و امارت قاینات درصدد برآمد موقوفه مذکور را در جهت ایجاد فضای آموزشی به مصرف برساند.

 

 

شوکت الملک تحت تاثیر اقدام حسنه امیر کبیر مبنی بر تاسیس مدرسه عالی دارالفنون، در سال 1285 شمسی – 1325 ه .ق در محل حسینیه شوکتیه که برای برگزاری مراسم عزاداری توسط برادرش امیر اسماعیل خان در سال 1273 ه .ش – 1312 ه .ق ساخته شده بود اقدام به تاسیس مدرسه شوکتیه کرد. قابل ذکر است که مدرسه شوکتیه پس از مدرسه عالی دارالفنون ( سال 1268 ه .ق ) و مدرسه ابتدایی رشدیه که به همت حاجی میرزا تبریزی معروف به رشدیه ( سال 1315 ه .ق ) در تهران تاسیس شد سومین از نوع مدارس جدید در ایران محسوب می شد .

 

 برای مدیریت و تاسیس مدرسه شوکتیه بیرجند از دو نفر افراد فاضل کاشان به اسامی میرزا احمد نراقی و شیخ احمد سلیمانی نراقی و برای تدریس دروس فرانسه و انگلیسی و ریاضیات از سه نفر تبعه فرانسه ، انگلستان و هندوستان دعوت به عمل آمد .

 

ساختمان مدرسه شوکتیه از سال 1308 لغایت 1312 ه .ق به دست استادان و معلمان یزدی در دو طبقه با ایوانی بزرگ و اعجاب انگیز و دالان ها، اتاق های متعدد، حوضخانه، هشتی و سر درب ورودی ساخته شده است.

این عمارت به گفته ی مرحوم آیتی بنائی عالی و تکیه ای با شکوه است، مدرسه  شوکتیه نه تنها بزرگترین حسنیه و تکیه ی بیرجند بوده بلکه از شاهکارهای معماری زمان خود به شمار می آید و بی هیچ تردیدی نظیر آن را در کمتر شهری می توان یافت.

 

محمد ابراهیم خان پس از اخذ موافقت علمای بزرگ بیرجند کلیه ی هزینه های مدرسه را از محل درآمد موقوفات تأمین و پرداخت می نمود، علاوه بر برگزاری مراسم عزاداری در دهه ی اول ماه محرم در این ایام هر روز عدة زیادی از مستمندان را اطعام می کرد .

 

این اثر بی بدیل به شماره ثبت 1371 ثبت آثار ملی شده است و در حال حاضر از این اثر تنها به عنوان حسینیه استفاده می شود.

 

قلعه بیرجند؛ قدیمی ترین و بزرگترین بنای تاریخی با هفت برج

قلعه بیرجند که با نام‌های قلعه ته ده و پایین شهر نیز شناخته می‌شود، بزرگترین و قدیمی‌ترین بنای تاریخی بیرجند به شمار می‌رود این قلعه که از جمله نقاط گردشگری بیرجند و استان خراسان جنوبی است، بر فراز تپه ای طبیعی در خیابان جمهوری اسلامی بیرجند قرار گرفته، نقشه آن به شکل چهار ضلعی با چهار برج مدور در چهار گوشه و دو برج در دو ضلع غربی و رقی است.

 

 

قلعه تاریخی بیرجند که به شماره 5164  ثبت ملی شده است با وسعتی بالغ بر 3000 مترمربع در دوره صفویه ساخته شده و در واقع هسته اولیه شهر بیرجند محسوب می‌شود.

 

البته برخی نیز بنای این قلعه را به پیش از آن دوره نسبت می‌دهند. قلعه بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده و از دوره صفویه تا قاجاریه مردم این شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت می‌کرده است.

 

قلعه بیرجند در دوره قاجاریه به طور کامل بازسازی و مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به شواهد موجود به وسیله نقب های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است.

 

این قلعه دارای 7 برج بوده که شش برج از آن باقی مانده است. مرمت این بنا در سال 1378 به وسیله شهرداری بیرجند شروع شد.

 

در روزگاران گذشته در بیرجند دو قلعه معتبر و چندین ارگ و ساختمان بزرگ وجود داشته که در آغاز سده چهاردهم خورشیدی آثاری از آن دو قلعه و نیز تعدادی ارگ و ساختمان بزرگ باقی است.

 

قلعه عظیم و قدیمی پایین شهر بیرجند یک قلعه کوهستانی از نوع نظامی می‌باشد. این قلعه نه جای سکونت بلکه مکانی برای انجام وظیفه نگهبانان بوده و ساکنان این قلعه نگهبانانی بودند که وظیفه آن ها رساندن اخبار، تأمین امنیت و حفاظت بود.

 

 

در این قلعه انبارهای آب و آذوقه پیوسته نگهداری می‌شد تا در مواقع حملات دشمن یا هجوم های سراسری، ساکنان شهر، تجار، پیشه وران، افراد مهم، فرماندهان با خانواده‌های خود و دارایی هایی منقول از طریق نقب‌هایی که تعبیه شده بود، به قلعه پناه برند.

 

این نقب‌ها از قلعه به خانه اشراف و افراد حکومتی، همچنین مرکز محلات (از جمله محله سرو) و مسیرهای متعددی همچون ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی را شامل می‌شد. بنای قلعه را برج‌هایی دو طبقه در چهار طرف با حصار اصلی در میان گرفته بر فراز این برج‌ها که به شکل استوانه هستند.

 

روزنه‌هایی ایجاد شده که کاربرد آن دیدبانی برای دفاع از قلعه و ساکنان شهر می‌باشد و محل امنی برای تیراندازی و ضربه زدن به دشمن محسوب می‌شده، دیوار بنا با فرم آمده آن همچنین ضخامت آن امکان دیدبانی را بر فراز حصار به نگهبان بهتر می‌دهد.این قلعه داراى دو در ورودى است که یکى از آنها در ضلع شمالى و دیگرى در ضلع غربى قرار دارد.