آیین‌های بهارانه خراسان جنوبی/ از کوزه شکنی تا رسم شاه مولایی

خبرگزاری شبستان- خراسان جنوبی؛ فقط چند روز ديگر تا آغاز سال 95 باقی است و مانند گذشته تکاپو براي برگزاري جشن هاي نوروز آغاز شده است. از روزگاران کهن ايرانيان آغاز سال نو را در جای جای اين سرزمين با آداب و رسوم خاص خود گرامی داشته اند که بعضی از اين مراسم به صورت مشترک و فقط با تفاوت های جزئی و بخشی ديگر از آن نيز به طور خاص در مناطق مختلف اين ديار اجرا می‌شد.

ماندگاری هزاران ساله و بدون گسستگی نوروز ، این آئین پر شکوه را به یکی از مهمترین عناصر هویت مشترک فرهنگی و ارجمندترین میراث معنوی در بین فارسی زبانان تبدیل کرده است. مراسم بزرگداشت این جشن همگانی در خراسان جنوبی رنگ و بو و حال و فضای مخصوص به خود را دارد که در پنج بخش آیین های پیش از نوروز، مراسم سال تحویل ، آیین های پس از سال تحویل و بازی ها و باورهای نوروزی تجلی یافته است.

عمده ترین آیین های پیش از نوروز در خراسان جنوبی شامل دوخت ودوزِ ِسرْسالی ، سَمَنو پزان ، کاشتن سرسَوزی ، پخت نان شیرینی (زنجفیلی، نان پنجره، نان لوله، کشمشی، کَلُمبه ، کلّه کنجد و کَلّه کنو)، رسم شاه مولایی، کوزه شکستن، بی بی‌گردی، خانه تکانی، علفه و...است

مراسم کوزه شکني

از گذشته هاي دور در ديار خراسان جنوبي عيد نوروز با آداب و رسوم خاصي جشن گرفته می شد و امروز بسياری از اين آداب به فراموشی سپرده شده است. مراسم کوزه شکنی يکی از آداب خاص عيد نوروز در اين منطقه است که در گذشته قبل از شروع سال جديد و در چهارشنبه آخر سال انجام می شد.

فلسفه اين مراسم آن بود که مردم تمايل داشتند سال قديم را با شکستن کوزه قديمي به اتمام برسانند و به جاي آن کوزه جديدي را از آب چشمه يا قنات پر مي کردند و بر سر سفره هفت سين قرار مي دادند.

در این رسم کوزه‌های کهنه و قدیمی را که آب از آن تراوش نمی‌کند و آب داخل آن سرد نمی‌شود و همچنین به مرور زمان و استفاده طولانی دیواره آن سبز رنگ شده است، از سر در حیاط خانه به داخل کوچه می‌انداختند و بر این اعتقاد و باور بودند که با شکسته شدن این کوزه بلا و بیماری از این خانواده دور می‌شود.

برخی افراد داخل کوزه مقداری زغال به نشانه سیاه بختی، کمی نمک به نشانه شور چشمی و یک سکه به نشانه تنگدستی می‌اندازند و سپس کوزه را به دور سر خود و افراد خانواده می‌چرخانند و از بالای بام خانه به داخل کوچه می‌اندازند و این بیت را می‌خوانند: « درد و بلای جونم هَتو کوزه ریزه/ اودرد و بلای کوزه، هَتوکوچه ریزه».

سپس افراد با خواندن این بیت شعر «غم برو شادی بیا، مهنت برو روزی بیا» در پایان کوزه نو و تمیز را از قنات و یا چشمه روستا آب کرده و به داخل خانه می‌آورند که این مراسم همراه با شور، شعف و شادمانی خاصی اجرا می‌شود.

گفتنی است با این کار شغل کوزه‌گری احیا شده و مردم با شکستن کوزه‌های قدیمی و خرید کوزه جدید به کوزه‌گران و کوزه‌فروشان کمک می‌کنند تا کارشان رونق یابد.

این رسم و سنت حسنه به شماره 817 در بهمن ماه سال 1391 در فهرست میراث ناملموس (معنوی) کشور به ثبت رسیده است.

مراسم بي بي گردي

مراسم بي بي گردي، يکي ديگر از آداب و رسوم خاص خراسان جنوبي در استقبال از بهار است که در بعضي از روستاها در 12 فروردين و در برخي ديگر در 13 نوروز توسط نوجوانان و جوانان و با حضور مادربزرگ ها انجام مي شود. در بعضي از موارد نيز پدربزرگ ها همراه مادربزرگ ها در اين مراسم شرکت مي کردند و نوه ها آن ها را با خود به گردش در طبيعت مي بردند.

 اين رسم، خاص افراد کهنسال خانواده بود و حتي پدر و مادر در آن حضور نداشتند و با هدف احترام گذاشتن به بزرگ ترها و کمک به آن ها براي حضور در طبيعت انجام مي شد و با اين کار خاطره ماندگاري در ذهن آن ها براي هميشه نقش مي بست.

در بعضي از موارد هم که همه افراد خانواده با هم سيزده نوروز را مي گذراندند نوجوانان و جوانان براي مدت زماني پدربزرگ و مادربزرگ را به دامن طبيعت مي بردند تا با انجام اين کار احترام گذاشتن بر آن ها را کامل کنند البته بعيد نيست که در کنار اين کار آداب و رسوم ديگر نيز وجود داشته باشد.

کاشت سَرسوزی

نخستین نشانه رسیدن به سال جدید کاشت سبزه است. در شهر بیرجند و سایر شهرهای خراسان جنوبی مردم با کاشت سبزه و به اصطلاح محلی (سرسوزی) به استقبال عید می‌روند.

حدود یک ماه مانده به عید در ظرف‌های کوچک یا بزرگ مقداری جو، گندم، عدس یا ماش می‌کارند تا روز عید سرسبز باشد. برخی نیز روی جداره‌های کوزه‌های سفالی سرسبزی‌های بسیار زیبایی به وجود می‌آورند که بیشتر از کاشت تخم گیاهی به نام(مندو) درست می‌شود.

در بعضی از خانواده‌ها هم به نیت سلامتی افراد خانواده برای هر یک از آنها یک سرسبزی می‌کارند. پاکیزه بودن در هنگام ورود سال نو نیز از آدابی است که اهالی بیرجند مقید به انجام آن هستند و اعتقاد دارند که سال نو را باید با تنی پاک آغاز کرد.

رسم شاه مولایی

یکی دیگر از مراسم خراسان جنوبی رسم شاه مولایی است که در مناطق شهری و روستایی استان مرسوم است و انجام آن بدین ترتیب است که چند روز مانده به نوروز افراد خیر و معتمدان محل با مراجعه به ثروتمندان اقدام به تهیه اجناس مورد نیاز نیازمندان کرده و آنها را بین افراد نیازمند تقسیم می‌کنند.

در قدیم اعتقاد داشتند که شام شب عید به هر قیمت که شده باید پلو باشد. فقیر و ثروتمند خود را مقید به تهیه و پختن پلو در شب عید می‌دانستند. این هم از رسومی است که امروزی‌ها شاید با شنیدنش به تعجب و خنده وا داشته شوند چرا که بسیاری در قدیم‌الایام استطاعت تهیه پلو و حتی نان گندم را برای یک هفته هم نداشته‌اند چه رسد برای همه سال و تنها نوروز به نوروز، آن هم با کلی سختی و مشقت چشمشان به پلو می‌افتاده است.

حنابندان

 پاکیزه بودن در هنگام ورود سال نو نیز از آدابی است که اهالی خراسان جنوبی مقید به انجام آن هستند و اعتقاد دارند که سال نو را باید با تنی پاک آغاز کرد. حنا بندان یکی دیگر از مراسم مردم این سرزمین است که درگذشته و در مواقع مختلف از جمله نوروز انجام می‌شده است. هنوز هم گروهی از مردم به ویژه بزرگسالان با آمدن عید نوروز با رنگ کردن موهای سر و انگشتان خود با حنا به استقبال نوروز می‌روند.

روز علفه

مردم بیرجند و برخی از شهرستان های خراسان جنوبی برای اینکه صبح نوروز را با شادی و سلامتی آغاز کنند، عصر آخرین روز اسفندماه، گروه گروه به مزارع و یا کشمان ها و باغستان های اطرافشان می‌روند تا به اصطلاح مردم با "پاوَرسبزه گذاشتن" به پیشواز بهاری بروند که دارد می‌آید، به همین منظور روی سبزه‌ها می‌نشینند و ساعاتی را با خوردن تنقلات دور هم می‌گذرانند.

آخرین کاری که برای عید انجام می‌دادند حمام رفتن و استحمام بود که معمولاً در روز یا شب قبل از عید صورت می‌گرفت که وقت سال تحویل همه شسته و تمیز بودند.

اجرای مراسم نوروز چند روز ادامه داشت که در این میان بعضی از ایام برجستگی خاصی داشتند و برنامه هایی در آن اجرا می‌شد که هنوز هم با اندکی تفاوت اجرا می‌شود.

سمنوپزان

سمنوپزان از دیگر مراسم پر رنج و زحمت، پرطرفدار و تشریفاتی نوروز است که برای انجام آن ۴۰ تا ۵۰ روز مانده به نوروز خانم‌ها ظرف‌هایی وسط حیاط یا پشت بام می‌گذاشتند تا از آب باران پر شود همزمان نیز مقداری گندم در پارچه‌های سفید و نازک به نام صافی می‌ریختند تا در آب خیس شود یا اینکه روی تگیجه (ظرفی تشت مانند پهن و بافته شده از ساقه‌های گز) می‌گذاشتند و پیوسته آن را با آب تازه نگه می‌داشتند تا گندم‌ها جوانه بزنند. پس از اینکه گندم ها جوانه زدند، آنها را در جایی پهن می‌کردند تا خشک شود و برای آسیاب کردن یا دستاس آماده شود پس از الک کردن آردها آن را با مقداری آرد معمولی مخلوط می‌کردند.

نزدیکی‌های عید آردها را خمیر و با انواع ادویه مثل زردچوبه، دارچین و سیاه دانه و کراویه مخلوط می‌کردند. با آماده شدن آرد آن را به صورت گرده‌های کوچک یا بزرگ درآورده، در دیگچه‌های مسی به نام (قلیف) گذاشته روی اجاق پر از آتش می‌گذاشتند و روی قلیف‌ها را نیز با آتش می‌پوشاندند و پس از آماده شدن آنها را به تکه‌های مناسب تقسیم و به همراه آجیل از میهمانان نوروزی پذیرایی می‌کردند.

دوخت و دوزِ ِسرْسالی

تهیه لباس نو در آغاز سال جدید برای مردم آن قدر مهم است که دربرخی آبادی‌ها، مردم نوروز را به «عید لباس نو» می‌شناسند. مردم خراسان جنوبی مقیدند که صبح نوروز را با پوشیدن یک دست لباس تازه دوخته یا تمیز آغاز کنند. هر کس به هر اندازه فقیر یا گرفتار کار و بار باشند، برای این روز یک دست لباس نو آماده می‌کند تا بپوشد، به همین دلیل در برخی مناطق به «عید لباس نو» معروف است.  

مردم لباس نو را مایه خوش یُمنی می‌دانند و معتقدند: اگر سرِ سال و ماه نو، لباس نو بپوشند، غم‌ها و غصه‌ها، به سال بعد منتقل می‌شود، به همین دلیل بعضی نوروز را در عید لباس نو،  می‌نامند و می‌کوشند به هر شرایطی شده، لحظات اول سال را لباس تازه بپوشند.

مراسم شام نوروزی

یکی از مراسمی که اهالی خراسان جنوبی به آن اعتقاد دارند مراسم شام نوروزی است. در این مراسم خانواده‌ای که تازه عروس عقده کرده‌ای دارند به مبارکی سال جدید برای عروس هدایایی مثل لباس، کفش و کیف و البته مواد خوراکی مانند برنج، گوشت و ...تهیه می‌کنند و به خانه پدر عروس می‌برند.

البته در بسیاری از موارد خانواده عروس با مواد خوراکی که خانواده داماد به خانه آنها آورده‌اند در ایام نوروز شام ویا نهاری تهیه کرده و آنها را به خانه خود دعوت می‌کنند تا این رفت‌وآمدها موجب مستحکم شدن ارتباطات شود.