به گزارش خبرگزاری شبستان، بقعه و آستان عسکریین، امام هادی و امام حسن عسکری سلام الله علیهما، شهر تاریخی سامراء را در تاریخ به عنوان شهر مذهبی ثبت کرده است. تلاش و همت قابل تقدیر و تحسین خلیفه ها و حکم رانان دوره های اسلامی و بزرگ مردان دینی و سیاسی برای احیا و توسعه حرم مطهر، آن شهر را زنده نگه داشته است.
امام هادی(علیه السلام) علی بن محمد بن علی بن موسی الرضا در دوم رجب 214 در قریه ابواء نزدیک مدینه به دنیا آمد و در عصر متوکل، براساس اجبار او، در 243 ق از مدینه رهسپار سامراء شد. زیرا شنیده بود که در مدینه پیروان و طرف دارانی یافته و او را امام می دانند.1 آن حضرت در مسیر راه خود ابتدا وارد بغداد شد و مورد استقبال فراوان قرار گرفت و آن گاه به سامراء رفت. ایشان در طول دوران امامت تحت نظر متوکل و سپس مستعین و معتز قرار داشت. بیست سال و نه ماه در سامراء اقامت کرد و سرانجام، در روز چهارشنبه 26 جمادی الآخر 254 در منزل خود، کوی معروف به « شارع ابواحمد »، از دنیا رفت. تشییع جنازه ایشان با شکوه فراوان و گریه و شیون دوست دارانش برگزار شد و او را به منزل خود بازگردانده در همان خانه شان به خاک سپردند.2 این خانه را امام هادی از فرزند یک نصرانی خریده بود و بسیار بزرگ و وسیع بود و ظاهراً تمامی صحن شریف امروزی را در برمی گرفت.
براساس منابع، پیکر آن بزرگوار را وسط حیاط خانه اش دفن کردند و چندی بعد فرزندش، حسن بن علی ملقب به عسکری(ف 260 ق) را در کنار قبر او به خاک سپردند.3
این خانه در حلقه پادگان های نظامی قرار داشت و زائران و دوست داران آن دو بزرگوار از پنجره ای که به سمت خیابان باز شده بود آنان را زیارت می کردند و در مسجد مقابل، که اکنون رواق پشت سر مطهر است، نماز زیارت می خواندند.4 تولیت، حفظ و نگه داری این مکان در دست شیعیان بود. امام حسن(علیه السلام) خادمی داشت که در این خانه ساکن بود و هرگاه قسمتی از آن خراب می شد آن را ترمیم می کرد. این امر تا 328 ق، پایان عصر غیبت صغری، ادامه داشت.5 این شاید نخستین بنایی باشد که بر فراز قبر آن بزرگواران قرار داشت. اما بنای مرقد توسط ناصر الدوله حمدانی شیعی، برادر سیف الدوله، برای قبر این دو بزرگوار ساخته شد. او در 333 ق، اطراف سامراء را دیوار کشید.6 قبه ای برای حرم بناکرد و روی صندوق قبر پوشش قیمتی قرار داد و خانه هایی را در اطراف حرم برای زائران ساخت.
از دیگر پادشاهان آل بویه که در این راه منشأ اثر شده اند می توان معزالدوله را نام برد. او در 337ق گنبد و صحنی برای حرم ساخت و حوض و سردابی در آن تعبیه کرد و ضریحی از چوب پیرامون قبر برافراشت.7 این سومین عمارتی بود که برپا می شد.
عضد الدوله دیلمی، اقدام های زیادی در بازسازی و توسعه حرم امامان شیعه انجام داد و ما در فصل های پیشین به کارهای او در خصوص حرم امام حسین(علیه السلام) و امام علی(علیه السلام) اشاره کردیم. وی در تزیین و تجهیز حرم عسکریین نیز تلاش های بسزایی کرد. در 368ق حرم را با ساج تزیین نمود و ضریح را با پارچه دیبا پوشانید، رواق و صحن را بازسازی کرد و پیرامون صحن را نیز دیوار کشید. از دیگر کارهای او بازسازی گنبد و ضریح مرقد بود8 که عمده این کار را با طرح و نقشه های جدیدی به اجرا درآورد. این کار پنج سال طول کشید و ساختار اصلی آن هم چنان موجود است.
از دیگر کسانی که به بازسازی و تعمیر مقبره ها اقدام کردند می توان ارسلان بساسیری را نام برد. وی پس از آن که بغداد را تصرف کرد، در 445 ق تعمیراتی بر حرم انجام داد ؛ بنایی از گچ و آجر برمرقد ساخت و دو ضریح از چوب ساج بر قبر دو امام همام نصب9 و اطرافش را با طلا تزیین کرد. این بنا تا 640 ق باقی بود ولی آن دو ضریحی که بساسیری ساخته بود در آتش سوخت و همان سال دو ضریح زیبای دیگری توسط ابن طاووس جای گزین آن شد.10
سلطان برکیارق بن ملک شاه، از پادشاهان سلجوقی، نیز به تعمیر و بازسازی حرم همت گماشت. وزیر شیعی او، مجد الملک قمی براوستانی، در 495 ق بانی این کار شد. او کف حرم را سنگ فرش و رواق ها را تعمیر کرد و حجره هایی در صحن ساخت. درهای نفیسی با چوب های گران بها در آن تعبیه کرد11 و اطراف حرم را دیوار کشید. این کار در دوران خلافت مقتدی بالله عباسی انجام گرفت.
در 606 ق حرم عسکریین دچار آتش سوزی شد و بخش هایی از آن آسیب دید. خلیفه الناصر لدین الله در میان خلفای عباسی تنها خلیفه ای است که نسبت به شیعه و پیشوایان عسکریین محبت و ارادت میورزید. وی در 606 ق، پس از آتش سوزی، تعمیراتی بر آستان سامراء انجام داد، از جمله برای سرداب غیبت دری بسیار قیمتی، زیبا و منقوش نصب کرد که تا کنون پابرجاست.12 او با نصب این در اجازه نداد کسی از خاک حوض سرداب به عنوان تبرک برگیرد. سپس اسامی دوازده امام شیعه را اطراف حوض حک کرد.13
در 640 ق بقعه شریف، برای بار دوم، آتش گرفت. این حریق بر اثر سقوط یک شمع بزرگ، که حرم را روشن می کرد، رخ داد. در این واقعه ضریحی که ارسلان بساسیری ساخته بود در آتش سوخت. پس از آن المستنصر بالله، آخرین خلیفه عباسی، به بازسازی حرم عسکریین، به ویژه ضریح یاد شده، پرداخت. این کار تحت اشراف احمد بن طاووس، از عالمان بزرگ و محدثان شیعه(ف 732 ق) انجام پذیرفت.14 خلیفه مسجد و مدرسه های زیادی را در سامراء بنا کرد و حوزه علمیه تشیع را در قرن هفتم رونق بخشید. این تلاش ها نیز با همت وزیر شیعی او مزید الدین ابن علقمی صورت گرفت.15
در عصر ایلخانان مغول، شیخ حسن ایلکانی، مؤسس سلسله شیعی جلایریان، در 740ق تعمیرات گسترده ای در آستان عسکریین انجام داد. او گنبد و مناره هایی برای حرم ساخت و درِ رواق ها را بازسازی و ضریح را تزیین کرد.16
شاه اسماعیل حرم و رواق ها را با فرش های ابریشمی فرش و قندیل های طلا و نقره به حرم تقدیم کرد و پس از انجام تعمیراتی در آستان، برای خادمان حرم حقوق و مستمری تعیین کرد.17 شاه سلطان حسین در 1106 ق حرم مطهر را بازسازی کرد و چهار صندوق برای مرقد دو امام، هم چنین نرجس خاتون و حکیمه خاتون قرار داد و ضریح زیبایی از فولاد ساخت و درهایی نفیس به سامراء فرستاد و زمین حرم را سنگ فرش کرد.18
نادرشاه در 1156 ق، تعمیراتی برحرم انجام داد و همسرش رضیه بیگم، دختر سلطان حسین صفوی، کاشی کاری های گنبد و صحن را بازسازی کرد.19
در آغاز قرن سیزدهم، احمد خان دنبلی، حاکم آذربایجان، مستوفی الممالک را مأمور بازسازی آستان عسکریین کرد. در این عملیات، تغییرات اساسی و کامل در حرم و سرداب انجام20 و یکی از درهای حرم عوض شد. در کتیبه ای برجای مانده از این تعمیرات نام میرزا محمد رفیع دیده می شود.21 این تعمیرات به سبب کشته شدن احمد خان دنبلی ناتمام ماند و فرزندش، حسینقلی خان دنبلی، 25 سال بعد آن را دنبال کرد. او کاشی های گنبد را بازسازی نمود و برای زائران حمام، کاروان سرا و مسجد احداث کرد. علامه میرزا محمد سلماسی و فرزندش شیخ زین العابدین بر اجرای این تعمیرات و بازسازی نظارت داشتند.22 حسینقلی خان بر روی مزار نرگس خاتون و حکیم خاتون نیز ضریحی تعبیه کرد.23
در عصر قاجار، توسعه و بازسازی حرمین ادامه یافت. براساس وصیت امیرکبیر، شیخ عبدالحسین تهرانی، معروف به شیخ العراقین، تعمیرات کامل و همه جانبه ای را با ثلث اموال امیر کبیر برحرم انجام داد که عبارت بود از : طلا کاری گنبدهای منور، تعمیر صحن و ایوان، تعبیه سنگ های مرمر سبز در دیوارهای رواق ها و حرم، ترمیم بخش هایی از دیوارهای صحن و کاشی کاری آن ها.24 این کار در 1285 ق پایان یافت. در دوران حضور میرزای شیرازی، که حوزه علمیه سامراء رونق فراوانی یافت،25 کارهایی در تزیین و بازسازی حرم انجام شد ؛ سنگ فرش کردن صحن، آینه کاری برخی رواق ها و حرم، نصب ساعت بزرگ برسر در بزرگ ورودی، تهیه پرده های قیمتی و نفیس برای درهای حرم و رواق ها، ساخت مدرسه ای جهت سکونت و تحصیل طلبه های علوم دینی و سایر کارهای عمرانی دیگر حاصل آن دوره است.26 این تعمیرات در زمان آیت الله محمد تقی شیرازی نیز ادامه یافت و تکمیل شد.
در 1355 ق آستان مقدس مورد دست برد عده ای قرار گرفت و قندیل های طلا و نقره به سرقت رفت. اندکی از طلای گنبد را نیز کندند و با خود بردند. در این هنگام یکی از نیکوکاران ایرانی به نام حاج علی اصفهانی کهربایی به جبران خسارت وارده بر آمد. او ضریحی از نقره روی قبرهای مطهر گذاشت. هر دو مناره حرم را طلاکاری کرد و خانه های اطراف صحن را خرید و آن را توسعه داد.27 بیشتر هزینه های این کار را خودِ او از هزینه شخصی اش پرداخت. در دهه های اخیر حرم مطهر توسعه فراوانی یافته و در آن تعمیرهای زیادی انجام گرفته است.
1 ـ صندوق و ضریح
چنان که اشاره شد، صندوق هایی از چوب ساج روی مزار دو امام همام نصب گردید که بعدها در آتش سوزی سال 640 ق در آتش سوخت و پس از آن، قبر را با کاشی و گچ پوشاندند. در اواخر قرن چهاردهم هجری، صندوقی نفیس و خاتم کاری شده بر روی قبرهای امام هادی و عسکری نصب شد.28 این اثر از کارهای استاد محمد صنیع خاتم، از هنرمندان اصفهانی، بود.
در قرن چهارم، معزالدوله دیلمی ضریحی از چوب بر روی این صندوق ها تعبیه کرد که در دوره های بعد بازسازی و مرمت شد. چندی بعد، در عصر صفوی، این ضریح چوبی در آتش سوخت و از بین رفت و از آن به بعد، یک ضریح فولادی، که به دستور سلطان حسین صفوی در 1116 ق ساخته شده بود، جای گزین آن گردید و برفراز چهار قبر نصب شد. چنان که می دانیم، در داخل این ضریح و روضه منوره، غیر از دو امام بزرگوار، نرجس خاتون، مادر حضرت مهدی، و حکیمه خاتون، دختر امام جواد(علیه السلام) و عمه امام عسکری، دفن شده اند. قبر حلیمه یا حکیمه خاتون در پایین پای دو امام بزرگوار قرار دارد.29
امام هادی(علیه السلام) در قسمت قبله، ضلع جنوبی و امام عسکری پشت سر ایشان، برابر ضلع شمالی ضریح کنونی، دفن شده اند.30 ضریحی که به دستور سلطان حسین ساخته شده بود تا دوران فتحعلی شاه قاجار باقی بود تا این که وی ضریحی از نقره با پایه ای چوبی به جای آن نصب کرد.31
در 1360 ق اسماعیلیان هند برای مرقد امام حسین(علیه السلام) ضریحی از نقره ساختند و ضریح قبلی را، که ناصر الدین شاه ساخته بود، تعمیر کردند و به سامراء بردند.
در 1375 ق / 1335 ش، هنرمندان اصفهانی ضریح بسیار زیبایی از طلا و نقره ساختند که استاد محمد صنیع خاتم از جمله آن هنرمندان بود. این ضریح روی چهار قبر مطهر نصب شد32 و امروزه، هم چنان بر روی آن قبرها قرار دارد. طول این ضریح 5/3 و عرض شش گوشه آن 26 متر است. اطراف آن دارای هفده دهنه شبکه و دو درِ ورودی از طلا و نقره برای راه یابی به داخل است. روی ضریح شش گلدان طلا و میان آن ها تاج های طلا قرار دارد. در گوشه های بالای ضریح اسماء الهی نوشته شده و حاوی سه ردیف کتیبه است؛ یک ردیف شعرهای شاعر معاصر اصفهانی، محمد حسین صغیر، در مدح امامان است. ردیف دوم شامل احادیثی در فضیلت های اهل بیت است و ردیف دیگر سوره هل اتی را به خط استاد حبیب الله فضائلی، از خوشنویسان مشهور اصفهان، در خود دارد که در دوره حاضر نوشته شده است.33
پی نوشت ها:
1. ابن خلکان، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، 2/435.
2. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمه عبدالمحمد آیتی، 1/513، 535 ـ 536.
3. امام حسن بن علی الهادی ملقب به عسکری در هشتم ربیع الثانی 232 ق در مدینه به دنیا آمد و همراه پدربزرگوارش در سن ده سالگی به سامراء مهاجرت کرد. چون ایشان را در تحت الحفظ نگه داشتند به عسکری معروف شد(ابن خلکان، همان، 1/373).
4. مصلح الدین مهدوی، تاریخچه شهر سامرا، 27 ـ 28.
5. صحتی سردرودی، سیمای سامرا، سینای سه موسی، 75 ـ 76.
6. موسوی الزنجانی، جوله فی اماکن المقدسه، 125.
7. میلانی، عتبات عالیات عراق، 176 ـ 176 ؛ مصلح الدین مهدوی، همان 28.
8. موسوی الزنجانی، همان، 126 ؛ مصلح الدین مهدوی، همان، 30.
9. دایرة المعارف تشیع، 1/93 ؛ مهدوی، همان، 30.
10. حسینی الجلالی، مزارات اهل البیت و تاریخهما، 139 ـ 140.
11. دایرة المعارف تشیع، 1/93، مهدوی، همان، 32.
12. دایرة المعارف تشیع، همان جا ؛ حسینی الجلالی، همان، 141.
13. موسوی الزنجانی، همان، 126.
14. دایرة المعارف تشیع، 93 ؛ صحتی سردرودی، همان، 79.
15. مهدوی، همان، 35 ؛ صحتی سردرودی، همان، 79 ـ 80.
16. دایرة المعارف تشیع، 93 ؛ موسوی الزنجانی، همان، 126.
17. دایرة المعارف تشیع، 93.
18. مهدوی، همان، 37.
19. صحتی سردرودی، همان، 81.
20. موسوی الزنجانی، همان، 126.
21. مهدوی، همان، 38.
22. پیشین، 39. او دو قبر برای احمد خان دنبلی و پدرش در رواق امامان قرار داد.
23. همان، 40.
24. صحتی سردرودی، همان، 82 ؛ موسوی الزنجانی، همان، 126.
25. حسن الامین، الاعیان الشیعه، 1/367.
26. مهدوی، همان، 41 ـ 40.
27. صحتی سردرودی، همان، 84 ؛ حسینی الجلالی، همان، 140.
28. دایرة المعارف تشیع، 94.
29. ادیب الملک، سفرنامه ادیب الملک به عتبات، 100 ؛ میلانی، عتبات عالیات عراق، 186.
30. زمانی، سرزمین خاطره ها، 38، 39.
31. مهدوی، تاریخچه سامراء و آستان عسکریین، 43.
32. دایرة المعارف تشیع، 94.
33. مهدوی، همان، 44.
منبع: عتبات عالیات عراق؛ دکتر اصغر قائدان
پایان پیام/
نظر شما