به گزارش خبرگزاری شبستان از فارس، در روزگاری که جامعه با لایههای پیچیدهای از چالشهای فرهنگی، اجتماعی و هویتی مواجهاند و میدان تقابل از عرصه سخت به میدان «معنا»، «ادراک» و «هویت» منتقل شده است، بازاندیشی در نقش نهادهای ریشهدار دینی، ضرورتی انکارناپذیر به نظر میرسد. در این میان، مسجد بهعنوان کهنترین و ماندگارترین نهاد اجتماعی در تمدن اسلامی، بار دیگر در کانون توجه اندیشمندان و فعالان فرهنگی قرار گرفته است.
مسجد، برخلاف برداشتهای تقلیلگرایانه، نهادی زنده و پویاست که در طول تاریخ اسلام، نقشآفرینیهای تعیینکنندهای در شکلگیری هویت جمعی، هدایت اجتماعی، مقاومت در برابر ظلم و انسجام امت اسلامی داشته است. از مسجدالنبی(ص) در صدر اسلام تا مساجد محوری در نهضتهای ضداستعماری و انقلاب اسلامی ایران، این نهاد همواره فراتر از یک فضای فیزیکی، عمل کرده است.
در شرایطی که جنگ نرم، تهاجم فرهنگی و جنگ شناختی بهطور مستقیم باورها و سرمایه اجتماعی ملتها را هدف گرفتهاند، پرسش اساسی این است که مسجد امروز چه نقشی میتواند در حفظ انسجام اجتماعی و تقویت جبهه مقاومت ایفا کند؟ حجتالاسلام والمسلمین مجید اشرافی، پژوهشگر اندیشکده مطالعات راهبردی کریمه شیراز، در تحلیلی جامع، با نگاهی تاریخی و راهبردی، به تبیین جایگاه مسجد بهعنوان کانون مقاومت اجتماعی و نهاد تمدنساز پرداخته است؛ تحلیلی که میتواند نقشه راهی برای بازتعریف نقش مساجد در جامعه معاصر باشد.
مسجد؛ از عبادتگاه تا کانون حیات اجتماعی
اشرافی با تأکید بر جایگاه بنیادین مسجد در اندیشه اسلامی، معتقد است که این نهاد از ابتدا با کارکردی چندبعدی طراحی شده است. به گفته او، «مسجد در تفکر اسلامی علاوه بر محل عبادت فردی و جمعی نهادی تمدنساز و اجتماعی بهشمار میرود که همواره در تاریخ اسلام نقشی محوری در هدایت، انسجام اجتماعی و مقاومت ایفا کرده است.»
«کارکرد چندبعدی مسجد موجب شده که حیات اجتماعی مسلمانان در آن جریان داشته باشد؛ جایی که معنویت از اجتماع جدا نیست و دیانت در متن زندگی مردم معنا پیدا میکند.»
اشرافی با اشاره به همین کارکردهای متنوع، مسجد را «قلب تپنده جامعه اسلامی» توصیف میکند؛ قلبی که در آن ایمان، اندیشه و همگرایی اجتماعی در کنار یکدیگر شکل میگیرند. او میگوید: «کارکرد چندبعدی مسجد موجب شده که حیات اجتماعی مسلمانان در آن جریان داشته باشد؛ جایی که معنویت از اجتماع جدا نیست و دیانت در متن زندگی مردم معنا پیدا میکند.»
تجربه صدر اسلام؛ الگوی ماندگار
این پژوهشگر با بازگشت به تجربه صدر اسلام، مسجدالنبی(ص) را نمونه کامل یک نهاد اجتماعی میداند و توضیح میدهد: «از همان آغاز، مسجد تنها محل عبادت نبود؛ بلکه مرکز تصمیمگیریهای کلان سیاسی، نظامی و اجتماعی بهشمار میرفت. این جایگاه تاریخی، مساجد را به محور سازماندهی جامعه اسلامی تبدیل کرد.»
به باور اشرافی، مسجد در سازوکار جامعه اسلامی، نقشهایی فراتر از کارکرد عبادی بر عهده دارد؛ از تعلیم و تربیت دینی گرفته تا حلوفصل اختلافات و تربیت نسل آینده. او تأکید میکند: «مساجد با پیوند دادن ارزشهای الهی به روابط اجتماعی، جامعه را از درون هدایت میکنند و بستر شکلگیری اخلاق و همبستگی اجتماعی را فراهم میسازند.»
کانون وحدت و سرمایه اجتماعی
یکی دیگر از ابعاد مورد تأکید در این تحلیل، نقش مسجد در تقویت انسجام ملی است. اشرافی معتقد است: «حضور مشترک مردم در مسجد، فراتر از تفاوتهای قومی و طبقاتی، زمینهساز همبستگی و همافزایی اجتماعی میشود.»
اشرافی معتقد است: «حضور مشترک مردم در مسجد، فراتر از تفاوتهای قومی و طبقاتی، زمینهساز همبستگی و همافزایی اجتماعی میشود.»
او نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی ایران را نمونهای روشن از این ظرفیت تاریخی میداند؛ ظرفیتی که در بزنگاههای حساس، جامعه را حول یک هدف مشترک گرد هم آورده است.
در منظومه فکری اشرافی، امام جماعت جایگاهی کلیدی دارد. به گفته او، «امام جماعت مسجد، رهبر فکری و معنوی جامعه محلی است که از طریق خطابه، آموزش معارف دینی و پاسخگویی به مسائل مردم، مسیر حرکت جامعه را تبیین میکند.» از این منظر، مسجد به پایگاه روشنگری و تبیین حقایق بدل میشود.
مسجد و مقاومت اجتماعی
این پژوهشگر با اشاره به تاریخ معاصر ایران و جهان اسلام، مساجد را پایگاه اصلی مقاومت علیه ظلم و استبداد معرفی میکند و میگوید: «نشر معارف اسلامی، مقابله با تهاجم فرهنگی، سازماندهی کمکهای مردمی، بسیج نیروها در جنگها و ایفای نقش در جهاد تبیین، از مهمترین جلوههای کارکرد مقاومتی مساجد بوده است.» به باور او، در شرایط جنگ شناختی، این نقش بیش از گذشته اهمیت یافته است.
اشرافی نقش مسجد را محدود به جغرافیای ملی نمیداند و معتقد است در سطح بینالمللی نیز، مساجد حامل هویت مقاومت اسلامی هستند. او تأکید میکند: «حمایت از مردم مظلوم فلسطین، مقابله با رژیم صهیونیستی و ایستادگی در برابر نظام سلطه، از جلوههای جهانی کارکرد مسجد است که پیوندی عمیق میان مساجد و مقاومت اسلامی ایجاد کرده است.»
آینده مسجد؛ در گرو پویاسازی
در بخش پایانی این تحلیل، اشرافی بر ضرورت جذب نسلهای جدید تأکید میکند و راهکارهایی همچون طراحی برنامههای فرهنگی متناسب با نیاز جوانان، بهرهگیری از هنر و رسانه، تبدیل مسجد به مرکز خدمات اجتماعی و ارتقای جایگاه علمی امام جماعت را از الزامات پویایی مساجد میداند.
مسجد در تاریخ اسلام، همواره بیش از یک عبادتگاه بوده است؛ نهادی تمدنساز که نقش قلب تپنده امت اسلامی و محور مقاومت اجتماعی را ایفا کرده است. به تعبیر حجتالاسلام اشرافی، امروز نیز در شرایط جنگ نرم و تهاجم فرهنگی، اگر مسجد به جایگاه واقعی خود بازگردد، میتواند نقشی بیبدیل در حفظ انسجام ملی، جهاد تبیین و تداوم حیات اجتماعی و تمدنی امت اسلامی ایفا کند.
نظر شما