کنترل نگاه؛ از توصیه قرآن تا سیره امیرالمؤمنین(ع)

به گزارش خبرگزاری شبستان از فارس، در روزگاری که تصویر، سرعت و هیاهوی زندگی دیجیتال، انسان را در معرض سیلی از محرک‌ها و حواس‌پرتی‌ها قرار داده است، سخن گفتن از «چشم» و «نگاه» شاید در ظاهر مفهومی ساده به‌نظر برسد؛ اما آن‌گونه که آموزه‌های اسلامی تأکید می‌کنند، نگاه یکی از حساس‌ترین دروازه‌های روح است.

در میان سخنان اخلاقی که بزرگان دین به یادگار گذاشته‌اند، شاید یکی از مهمترین توصیه‌ها، کنترل نگاه باشد؛ چرا که نخستین لغزش‌ها و نخستین وسوسه‌ها غالباً از همین نقطه آغاز می‌شود.

چشم، کوچک است اما اثرش بزرگ. یک نگاه می‌تواند آرامش انسان را ببرد، تصمیم‌ها را تغییر دهد و حتی مسیر زندگی را دگرگون کند. از همین رو، پیشوایان دین آن را «جایگاه امتحان» دانسته‌اند و قرآن کریم نخستین فرمان عفاف را با خطاب به نگاه آغاز می‌کند: «قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ».

این روزها که جامعه نیازمند بازخوانی عمیق‌تری از اخلاق فردی و اجتماعی است، یادآوری این تعالیم ضرورتی انسانی و اجتماعی است؛ موضوعی که نماینده ولی فقیه در فارس با زبانی روشن و مثال‌های ملموس به آن پرداخته است.

حرمت چشم، امنیت دل

آیت‌الله لطف‌الله دژکام با اشاره به خطبه مشهور امیرالمؤمنین(ع) درباره ویژگی‌های باتقوایان، چهارمین نشانه تقوا را کنترل نگاه و پرهیز از چشم‌چرانی می‌داند؛ اصلی که ریشه مستقیم در قرآن کریم دارد. او با نقل سخن حضرت علی(ع) که فرمود: «غَضُّوا أبصارَهُم عَمَّا حَرَّمَ اللهُ عَلَیهِم»، یادآور می‌شود: «انسان باتقوا کسی است که نگاهش را از حرام فرو می‌گیرد و اجازه نمی‌دهد چشمش وسیله لغزش شود.»

انسان هر روز در معرض موقعیت‌هایی قرار می‌گیرد که ممکن است نگاهش به حرام بیفتد؛ از محیط‌های عمومی گرفته تا فضاهای مجازی.

وی توضیح می‌دهد که امیرالمؤمنین(ع) سخنی نمی‌گوید مگر آن‌که ریشه‌اش در قرآن باشد؛ چنان‌که آیه ۳۰ سوره نور به روشنی فرمان می‌دهد: «به مؤمنان بگو چشم‌هایشان را فروگیرند و دامان خود را حفظ کنند». به تعبیر او، «این آیه نشان می‌دهد که نگاه، نخستین مرز عفاف است؛ مرزی که اگر شکسته شود، دیگر مرزها نیز در خطر قرار می‌گیرد.»

از تیر شیطان تا شیرینی ایمان

به گفته این استاد حوزه و دانشگاه، انسان هر روز در معرض موقعیت‌هایی قرار می‌گیرد که ممکن است نگاهش به حرام بیفتد؛ از محیط‌های عمومی گرفته تا فضاهای مجازی. او همچنین پاک‌دامنی جوانان را مهمتر از بقیه افراد می‌داند و  می‌گوید: «بسیار ارزشمند است که در اوج جوانی و در زمان غلبه شهوت، فردی چشمش پاک باشد و جامعه نیز این پاکی را ببیند و تأیید کند.»

وی با اشاره به پایان آیه یادشده که می‌فرماید «إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ»، عنوان می‌کند: «حتی اگر هیچ‌کس متوجه نشود، خداوند آگاه است نگاه انسان چگونه بوده است. قرآن می‌گوید: "یَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَمَا تُخْفِی الصُّدُورُ". پس اگر دیگران ندانند، خدا می‌داند چه نگاهی خیانت‌بار بوده است.»

چشم‌هایی که روز قیامت نمی‌گریند

دژکام سپس دو روایت برجسته از پیامبر اکرم(ص) را یادآوری می‌کند؛ نخست اینکه «نگاه حرام، تیری از تیرهای مسموم شیطان است». به گفته او، هرگاه فرد از خدا بترسد و به وسوسه نگاه حرام پاسخ ندهد، خداوند ایمانی شیرین در دلش قرار می‌دهد؛ ایمانی که لذتش از هر لذت زودگذر بالاتر است.

هرگاه فرد از خدا بترسد و به وسوسه نگاه حرام پاسخ ندهد، خداوند ایمانی شیرین در دلش قرار می‌دهد؛ ایمانی که لذتش از هر لذت زودگذر بالاتر است.

روایت دوم نیز درباره چشم‌هایی است که روز قیامت گریان‌اند مگر سه چشم: چشمی که از حرام بسته شده، چشمی که در راه خدا شب بیدار بوده و چشمی که نیمه‌شب از خوف خدا اشک ریخته است.

او سپس روایتی از امام صادق(ع) درباره راه‌حل کنترل نگاه نقل می‌کند که اصحاب از امیرالمؤمنین(ع) پرسیدند چگونه از لغزش چشم جلوگیری کنیم؟ حضرت فرمود: «با یاد دائمی خدا؛ خدایی که از درون و رازهای پنهان شما آگاه است.» به باور آیت الله دژکام، اگر انسان عظمت خدا را در دل داشته باشد، همین یاد، نگاه را پایین می‌آورد و دل را می‌لرزاند؛ آن‌گونه که قرآن می‌فرماید: «الَّذِینَ إِذَا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ».

مرزهای نادیدنی عفت

او می‌گوید: «دل‌هایی که در معرض باران رحمت قرار می‌گیرند، از یاد خدا می‌لرزند و چنین دل‌هایی جرئت نگاه حرام پیدا نمی‌کنند.»

 آنچه در کلام امیرالمؤمنین(ع) و روایات پیامبر و اهل‌بیت(ع) درباره «تقوای نگاه» برجسته شده، راهی برای پاسداشت حرمت انسان، سلامت جامعه و پاکی دل است. گویی نگاه، نخستین دروازه ورود وسوسه‌ها و لغزش‌هاست و کسی که این مرز ظریف را پاس بدارد، به تعبیر روایات، از تیرهای شیطان در امان می‌ماند و در برابر، طعم ایمان را در جان خود می‌چشد. قرآن مؤمنان را به فروبستن چشم از حرام فرا می‌خواند و اهل‌بیت(ع) به انسان می‌آموزند که یاد خدا، بهترین نگهبان این مرز است؛ یادآوری حضوری که هر لحظه ناظر و از نیت و نگاه ما آگاه است.

کنترل نگاه کنشی آگاهانه برای صیانت از کرامت فردی، استحکام خانواده و آرامش روانی است؛ رفتاری که ثمره‌اش علاوه بر اینکه در دنیا آرامش و امنیت اخلاقی می‌دهد، در قیامت نیز عزت و آسودگی به انسان می‌بخشد. چنین است که چشمِ پاک، دریچه دلِ پاک می‌شود و انسان را در مسیر تقوا استوارتر می‌سازد.