خبرگزاری شبستان، گروه بینالملل: مرمت مسجد سلیمیه در شهر ادیرنه ترکیه، شاهکار معمار سنان، از یک پروژه علمی حفاظت میراث به بستری برای رویارویی ایدئولوژیک تبدیل شده است. با وجود سالها کار دقیق و مستند که با تأیید هیئت علمی انجام شده بود، گروهی با عنوان «کمیته بازرسی و تحقیق مسجد سلیمیه» تلاش کردند تزئینات موجود گنبد را که خود آنها را «باروکگونه» میخواندند، حذف کند، بحران فرهنگی و حقوقی گستردهای ایجاد کرده است. امروز سلیمیه نهفقط در مرکز اختلافی بر سر گنبد آن، بلکه در کانون پرسشی اساسی قرار دارد: میراث فرهنگی متعلق به چه کسی است؟
مرمت این مسجد ثبتشده در فهرست میراث جهانی یونسکو از سال ۲۰۲۱ آغاز شد و تمام نقاشیهای تزیینی، خوشنویسیها و تزئینات داخلی بنا تحت نظارت هیئت علمی و بر اساس اسناد تاریخی و دادههای معتبر اجرا شد.
مرمت گنبد اصلی که با تأیید هیئت منطقهای حفاظت از آثار فرهنگی ادیرنه در ژوئن ۲۰۲۳ آغاز شده بود، تا دسامبر ۲۰۲۴ به پایان رسید. اما این روند با ورود کمیته یادشده دچار چالش شد.
آنها مدعی بودند تزئینات کنونی گنبد، تحت تأثیر مرمتهای دورههای بعدی، بهویژه با اضافه شدن تزئیناتی به اصطلاح «باروک گونه»، تغییر یافته است. این گروه خواهان اجرای طرحی بودند که نهفقط تزئینات گنبد، بلکه نگارههای شبستان، نیمگنبدها و محراب را تراشیده و به سطحی تقریباً یکدست و سفید تبدیل کند؛ رویکردی که از نظر کارشناسان، خالی از روح و بیارتباط با اصالت تاریخی بناست.
طرح پیشنهادی این کمیته در فوریه ۲۰۲۴ به هیئت علمی ارائه و بهدلیل فقدان مستندات کافی رد شد. این طرح بار دیگر در مه ۲۰۲۴ و سپس در ژانویه و ژوئن ۲۰۲۵ در هیئتهای مربوطه رد شد. با وجود سه بار رد رسمی، کمیته موفق شد در ۲۹ ژوئیه ۲۰۲۵ موافقت هیئت منطقهای را برای اجرای طرح بگیرد. این ماجرا واکنشهای گستردهای را در رسانهها و شبکههای اجتماعی برانگیخت.
در نهایت، دادگاه اداری ادیرنه در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۵ اجرای طرح جدید را بر اساس احتمال «وارد آمدن خسارت جبرانناپذیر» متوقف کرد و خواستار ارائه کلیه مدارک و گزارشهای مرمتی شد. دادگاه همچنین توضیحاتی درباره تهیه یا عدم تهیه گزارش علمی خواستار شد و مهلت ۳۰ روزه برای ارائه دفاع تعیین کرد.
پیش از این نیز، گزارش ویژه خبرگزاری آناتولی در ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۵ نشان میداد که دغدغه اصلی کمیته،آنچه خود «تزئینات باروک» می خوانند و مدعیاند که در سده نوزدهم به گنبد اضافه شده بود.
رئیس کمیته، اوغور درمان، در گفتوگو با آناتولی گفته بود که وجود این تزئینات او را «عمیقاً ناراحت» میکند و خواهان حذف سریع آنهاست. دیگر اعضای کمیته نیز از زاویهای ایدئولوژیک، تزئینات را «بیگانه با سنت»، «سطحی» یا «فاقد ارزش هنری» توصیف کرده و حذف آن را ضروری دانسته بودند.
در مقابل، متخصصان هیئت علمی از جمله پروفسور بها تنمان، پروفسور جان بینان، دکتر علیرضا اوزجان، پروفسور فوزیه آکوز و پروفسور آلپر ایلکی ،تأکید کردند که همه تصمیمات مرمتی با اتکا به اسناد تاریخی، دادههای لایهبرداری و اصول بینالمللی مرمت اتخاذ شده است. برخی از اعضای هیئت علمی، از جمله پروفسور بینان، در اعتراض به نادیدهگرفتن معیارهای علمی از سمت خود کنارهگیری کردند.
هشدار کارشناسان و مداخله نهادهای بینالمللی
مورخ برجسته، پروفسور ایلبر اورتایلی، این اقدام را «ویرانگری فرهنگی» توصیف کرده و در پیامهایی تأکید کرده است که مداخله بدون پشتوانه علمی، علاوه بر نقض قوانین ملی و اصول یونسکو، میتواند آینده آثار سنان و حیثیت میراث ترکیه را تهدید کند.
همچنین کمیته ملی ایکوموس ترکیه در نظر رسمی خود در ۱۱ ژوئن ۲۰۲۵ اعلام کرد که طرح تحمیلی، اصول منشور ونیز، سند نارای اصالت، منشور بورا و دستورالعملهای یونسکو را نقض میکند.
این کمیته تأکید کرد که تزئینات موجود در سلیمیه «هیچگونه انحراف از سبک سنان» ندارند و «باروک بودن» آنها ادعایی فاقد سندیت است.
ایکوموس هشدار داد که هرگونه تغییر نابجا میتواند وضعیت جهانی مسجد را نیز به خطر اندازد.
ریشههای بحران؛ از اختلاف علمی تا شکاف ایدئولوژیک
این مناقشه صرفاً بحثی فنی در حوزه مرمت نیست؛ بلکه به گفته کارشناسان، بازتابدهنده بحرانی عمیقتر در زمینه رقابتهای سیاسی، منافع اقتصادی، اعمال سلیقههای فردی و تلاش برخی گروهها برای بازتعریف «تمدن» و «اصالت» بر مبنای معیارهای ایدئولوژیک است.
برخی تحلیلگران این روند را نوعی «شکستن لایههای تاریخی» و «ایقونوکلاسم فرهنگی»(ویرانگری یا تخریب نمادها و آثار فرهنگی) توصیف کردهاند.
کارشناسان یادآور میشوند که بسیاری از مساجد عثمانی در سده نوزدهم بازسازی و تزیین شدهاند و این لایهها اکنون بخشی از حافظه تاریخی بنا هستند؛ همانگونه که در مرمت مسجد سلیمانیه، به دلیل نبود داده کافی، تزئینات دورههای بعدی حفظ شد. سلیمیه نیز از این قاعده مستثنی نیست.
اجرای مرمت سلیمیه نشان داده است که میراث فرهنگی تنها یک موضوع فنی نیست؛ بلکه عرصهای است که در آن روایتهای تاریخی، منافع اقتصادی، سلیقههای هنری، ایدئولوژیهای متضاد و قدرتهای سیاسی با یکدیگر تقاطع پیدا میکنند. سلیمیه امروز، نماد بحران گستردهتری است؛ جدال بر سر اینکه تاریخ را چه کسانی و چگونه تفسیر و بازسازی کنند. کارشناسان هشدار میدهند تنها راه درست، پایبندی به اصول علمی و احترام به لایههای تاریخی است؛ چرا که هر تصمیم اشتباه، میتواند خسارتی بر جای گذارد که جبران آن ناممکن باشد.
نظر شما