به گزارش خبرگزاری شبستان، مشروح این یادداشت به شرح ذیل است:
در جهان معاصر، انسان بیش از هر زمان دیگری در معرض ارتباطات گسترده و پیوسته قرار دارد. فضای مجازی، رسانهها و شبکههای اجتماعی مرزهای ارتباطی را از میان برده و میلیونها گفتوگو را در کسری از ثانیه ممکن کردهاند. با این حال، کیفیت این ارتباطات همپای گستردگی آن رشد نکرده است. انسان امروز بیش از آنکه شنونده باشد، واکنشگر است؛ بیش از آنکه در پی فهم باشد، در پی قضاوت است؛ و بیش از آنکه به تعادل و خرد در گفتوگو بیندیشد، تحت فشار سرعت و هیجان، سخن را بدون تأمل به زبان میآورد. نتیجه چنین وضعیتی افزایش سوءتفاهمها، رواج پیشداوریها، کاهش تحمل در برابر تفاوتها و تضعیف سرمایه اعتماد اجتماعی است. بسیاری از اختلافات کوچک در خانواده، محیط کار، جامعه و حتی در روابط دینی، نه به دلیل مشکل اصلی، بلکه به سبب «شیوه گفتوگو» شدت پیدا میکنند. در این میان، ضرورت بازگشت به اخلاق گفتوگو به عنوان یک نیاز اجتماعی و فرهنگی برجستهتر از همیشه احساس میشود. از نگاه اسلام، گفتوگو حامل ارزش است؛ نه تنها ابزاری برای انتقال پیام، بلکه روشی برای اصلاح، رشد عقلانی و ایجاد وحدت. قرآن کریم و سنت پیامبر(ص) مجموعهای گسترده از اصول، هشدارها و راهنماییها درباره سخن گفتن، شنیدن و تعامل کلامی ارائه دادهاند. این یادداشت در تلاش است تا به این پرسش پاسخ دهد که: در عصر قضاوتهای عجولانه، اخلاق گفتوگو از منظر دینی چه معنایی دارد و چگونه میتوان آن را در روابط امروز احیا کرد؟
۱. اهمیت گفتوگوی اخلاقی از نگاه دینی
در اندیشه اسلامی، سخن گفتن صرفاً تبادل کلمات نیست، بلکه مسئولیتی اخلاقی و اجتماعی است. قرآن کریم نخستین گام را در انتخاب سخن نیک میبیند: «وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا؛ با مردم با خوش زبانی سخن گویید»(بقره، ۸۳). این آیه دعوت به گفتوگوی محترمانه با همه انسانهاست، فارغ از دین، موقعیت و اختلاف نظر. از دیدگاه قرآن، گفتوگو زمانی ارزشمند است که نیت انسان بر خیرخواهی، عدالت و احترام استوار باشد. اصل دوم، نرمخویی و مدارا در ارتباط است. خداوند خطاب به پیامبر(ص) میفرماید: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ؛پس به مهر و رحمتی از سوی خدا با آنان نرم خوی شدی»(آل عمران، ۱۵۹). این آیه نشان میدهد که نرمخویی نه نشانه ضعف، بلکه جلوهای از رحمت الهی و شرط موفقیت در ارتباطات انسانی است. گفتوگوی مؤثر بدون آرامش، صبر و مهربانی پایدار نمیماند. اسلام علاوه بر «سخن گفتن»، بر «شنیدن» نیز تأکید میکند. آیه شریفه «الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ؛آنان که سخن را میشنوند و از بهترینش پیروی میکنند»(زمر، ۱۸). شنیدن دقیق و انتخاب عاقلانه را معیار بلوغ اخلاقی میداند. شنیدن پیش از قضاوت، فهم پیش از واکنش، و درک نیت طرف مقابل، همه از شاخصهای گفتوگوی اخلاقی در قرآن است. سیره پیامبر(ص) و امام علی(ع) نیز سرشار از نمونههایی است که نشان میدهد گفتوگوی درست، خشونت را کاهش میدهد و کینهها را به محبت بدل میکند. از این منظر، گفتوگو در اسلام نه ابزاری برای غلبه بر دیگران، بلکه پلی برای فهم و اصلاح است.
۲. چالش قضاوتهای عجولانه در ارتباطات امروز
در دنیای امروز، سرعت بالا در ارتباطات، ظرفیت تأمل و تعقل را کاهش داده است. فضای مجازی بستری ایجاد کرده که در آن پیامها، بدون لحن، حالات چهره و زمینه گفتوگو منتقل میشوند؛ بنابراین، احتمال سوءبرداشت و داوریهای نادرست افزایش مییابد. بسیاری از افراد پیش از آنکه معنای سخن دیگری را درک کنند، بر اساس ذهنیات، تجربههای شخصی یا احساس لحظهای، قضاوت میکنند. قضاوت عجولانه معمولاً در بستر این عوامل شکل میگیرد:
۱. برداشتهای ناقص یا سطحی از سخن دیگران
۲. سلطه احساسات بر عقل
۳. فشار روانی ناشی از سرعت و حجم ارتباطات
۴. پیشداوریهای فرهنگی یا شخصی
۵. بیحوصلگی در شنیدن و انتظار برای فهم مطلب کامل
در جامعهای که سرعت جایگزین کیفیت شده، گفتوگوها بیشتر به جدال شباهت دارد تا تبادل نظر. نتیجه این وضعیت، افزایش تنشهای خانوادگی، اختلاف در محیط کار، نزاعهای کلامی در فضای مجازی و شکلگیری فرهنگی مبتنی بر بدبینی و بیاعتمادی است. اخلاق گفتوگو تلاش میکند این چرخه را متوقف کند و جایگزینهایی مانند «پرسش قبل از داوری»، «شنیدن فعال»، «توضیحخواهی»، و «فهم نیتها» را ترویج دهد تا از خطاهای رایج ارتباطی جلوگیری شود.
۳. راهکارهای قرآنی و اخلاقی برای اصلاح فرهنگ گفتوگو
از نگاه قرآن، گفتوگو زمانی سازنده است که بر سه اصل استوار باشد: صبر، انصاف و صداقت. توصیههای قرآنی و اخلاقی متعددی در اینباره وجود دارد:
الف) پرسش به جای قضاوت: قرآن بارها از سوءظن نهی میکند: «اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ؛ از بسیاری از گمانها در حق مردم بپرهیزید»(حجرات، ۱۲). این آیه دعوتی است برای پرسیدن، روشنسازی و گفتوگو قبل از داوری. پرسش کردن، نقطه آغاز ارتباط سالم است.
ب) انتخاب کلمات سنجیده: در آیه شریفه «وَقُل لِّعِبَادِی یَقُولُوا الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ؛ و به بندگانم بگو: سخنی را که نیکوتر است، بگویند»(اسراء، ۵۳). خداوند امر میکند که مؤمنان «بهترین سخن» را بر زبان آورند؛ نه فقط سخن خوب، بلکه سخنی که از میان گزینههای ممکن، بهترین باشد.
پ) تفکیک رفتار از هویت فرد: در اخلاق اسلامی، نقد رفتار جایز است اما تحقیر شخصیت نه. این اصل موجب میشود گفتوگو از مسیر احترام خارج نشود.
ت) نرمخویی و مدارا در اختلافها: نرمخویی پیامبر(ص) نمونهای برجسته از مدیریت اختلاف است. نرمخویی سبب میشود طرف مقابل احساس امنیت کند و آماده شنیدن شود.
ث) شنیدن برای فهمیدن، نه پاسخ دادن: این مهارت یکی از اصول گفتوگو در قرآن است. شنیدن فعال، امکان درک دقیقتر حرف مقابل و جلوگیری از سوءبرداشت را فراهم میکند.
به کارگیری این اصول در محیط خانواده، مدرسه، دانشگاه، جامعه و فضای مجازی میتواند کیفیت تعاملات را بهطور چشمگیری ارتقا دهد و آسیبهای ناشی از گفتوگوی نادرست را کاهش دهد.
جمعبندی
اخلاق گفتوگو ستون اصلی روابط سالم و پایدار در جامعه است. در عصر کنونی که قضاوتهای عجولانه، جدلهای لحظهای و سوءبرداشتهای پیدرپی بر روابط سایه افکنده، بازگشت به آموزههای قرآنی و اخلاقی بیش از هر زمان دیگری ضرورت دارد. گفتوگوی اخلاقی میتواند بسیاری از تنشها را کاهش دهد، اعتماد را بازسازی کند و زمینهای برای ایجاد همدلی و انسجام اجتماعی فراهم آورد. اسلام به ما میآموزد که گفتوگو پلی برای رسیدن به حقیقت، اصلاح روابط و تربیت نفس است. اگر جامعه به اخلاق گفتوگو پایبند باشد، فضای ارتباطی از ستیز به سمت تفاهم حرکت خواهد کرد و این تحول نهتنها روابط فردی، بلکه فرهنگ عمومی را نیز متحول میکند. بازگشت به گفتوگوی اخلاقی، گامی برای ساختن جامعهای آرامتر، فهمپذیرتر و انسانیتر است؛ جامعهای که در آن، سخن نه زخمزننده، بلکه زندهکننده است.
نظر شما