درس امروز نهج‌البلاغه: از خدا بخواه، نه از مردم

خبرگزاری شبستان-خراسان جنوبی؛ زینب روحانی مقدم-در روزگاری که مشکلات اقتصادی، فشارهای روانی و تغییرات سریع اجتماعی، ذهن و زندگی بسیاری از مردم را درگیر کرده است، بازخوانی متون دینی و آموزه‌های اهل‌بیت(ع) بیش از هر زمان دیگری ضرورت می‌یابد.

جوامع امروز با مسئله‌ای جدی روبه‌رو هستند: افزایش احساس ناتوانی، وابستگی، اضطراب و بی‌پناهی در میان افراد. بسیاری از انسان‌ها، در پیچ‌وخم مشکلات مالی و روابط اجتماعی، گاهی به این نقطه می‌رسند که برای حل امور خود ناچارند دست نیاز پیش این و آن دراز کنند، از اطرافیان توقع داشته باشند، یا خود را بدهکار، شرم‌زده و وابسته به نگاه دیگران ببینند.

در چنین فضایی، آموزه‌های امام علی(ع) در نهج‌البلاغه، به‌ویژه خطبه ۲۲۵، راهی روشن پیش پای انسان می‌گذارد؛ راهی که از حفظ کرامت آغاز می‌شود و به آرامش، عزت و استقلال ختم می‌گردد. این خطبه یکی از دقیق‌ترین و روان‌شناسانه‌ترین سخنان امیرالمؤمنین(ع) درباره رابطه‌ی میان فقر، وابستگی، ذلت و جایگاه معنوی و اجتماعی انسان است؛ سخنی که نه‌تنها معنای بی‌نیازی را روشن می‌کند، بلکه پیامدهای وابستگی و دست‌درازی به دیگران را نیز با جزئیات اخلاقی، روانی و انسانی بیان می‌کند.

بی‌نیازی از غیر خدا؛ راهی برای حفظ کرامت و آرامش مؤمن

فاطمه زهرا حجی‌پور، مدرس حوزه علمیه، مبلغ و مشاور خانواده، در گفت‌وگو با خبرنگار شبستان به تبیین جزئی و دقیقِ فرازهای خطبه ۲۲۵ نهج‌البلاغه پرداخت و با اشاره به پرسش‌های مطرح‌شده، جایگاه بی‌نیازی از خلق، توکل بر خدا و پیامدهای روانی و اجتماعی این آموزه را تشریح کرد.

او تأکید کرد که امام علی(ع) در این خطبه، رابطه میان فقر، وابستگی، از دست دادن جایگاه اجتماعی و حتی آسیب‌های اخلاقی و روانی انسان را به روشنی بیان کرده‌اند.

تصویر امام علی(ع) از بی‌نیازی و معنای «یُسر» در آغاز خطبه

حجی‌پور در پاسخ به نخستین سؤال مبنی بر اینکه امام علی(ع) چه تعریفی از بی‌نیازی ارائه می‌دهند، گفت: حضرت خطبه را با دعا آغاز می‌کنند: اللهمّ وجّه لیساری؛ یعنی خدایا آبروی مرا با گشایش حفظ کن. مقصود حضرت این است که انسان یا باید از نظر مالی برخوردار باشد یا اگر هم برخوردار نیست، به همان مقدار اندک راضی باشد تا مجبور نشود دست خود را پیش مردم دراز کند.انسان یا باید از نظر مالی برخوردار باشد یا اگر هم برخوردار نیست، به همان مقدار اندک راضی باشد تا مجبور نشود دست خود را پیش مردم دراز کند.

او تأکید کرد که در این خطبه «یُسر» در مقابل «عُسر» قرار گرفته است: یُسر یعنی وضعیتی که انسان—یا به‌واسطه داشتن مال، یا رضایت به کم—نیازی به درخواست از خلق خدا ندارد. امام علی(ع) هشدار می‌دهند که فقر، وقتی انسان را به سمت طلب از مردم بکشاند، آبرو را از بین می‌برد و باعث خفّت و ذلت می‌شود.

حجی‌پور با اشاره به مثال‌های عینی گفت: وقتی انسان برای رفع نیاز مالی نزد دیگران می‌رود، یا چیزی می‌گیرد که با منت همراه است، یا چیزی نمی‌گیرد و احساس حقارت می‌کند. اینجاست که حضرت از خدا می‌خواهد مؤمن را از چنین موقعیت‌هایی حفظ کند.

چرا وابستگی به غیر خدا ضعف محسوب می‌شود

این مدرس حوزه گفت: امیرالمؤمنین(ع) در ادامه خطبه می‌فرمایند که اگر انسان محتاج شود، مجبور می‌شود از کسی رزق بخواهد که خودش محتاج خداست؛ یعنی از بنده‌ای که همه داشته‌هایش وابسته به خداست. این کار عینِ ضعف است، زیرا انسانِ مؤمنِ عزیز، خود را در برابر کسی قرار می‌دهد که هیچ استقلالی ندارد.

او افزود: حضرت هشدار می‌دهند که گاهی چنین درخواست‌هایی انسان را گرفتار آدم‌های بد می‌کند؛ کسانی که نه تنها کمک نمی‌کنند، بلکه تحقیر و تخفیف هم می‌کنند. به همین دلیل است که امام علی(ع) دعا می‌کنند: خدایا مرا از فقر و تنگ‌دستی که به ذلت بکشد پناه بده.

حجی‌پور توضیح داد: اگر کسی کمک کند، انسان مجبور می‌شود از او تشکر و حمد کند؛ و اگر کمک نکند، انسان دچار خشم و مذمت و حتی نفرین می‌شود. در هر دو حال، این وضعیت انسان را از مسیر اخلاقی دور می‌کند. حضرت می‌فرمایند: همه اعطا تنها در دست خداست؛ پس چرا رو به مردم آوریم؟

رابطه توکل، عزت نفس و استقلال در نگاه امام علی(ع)

مشاور خانواده در ادامه گفت: در این خطبه رابطه‌ای روشن میان توکل بر خدا و عزت نفس ترسیم شده است.کسی که باور دارد رزق در دست خداست، نه از کسی طلبکار می‌شود، نه خود را کوچک می‌بیند و نه برای رفع نیاز، عزتش را هزینه می‌کند. کسی که باور دارد رزق در دست خداست، نه از کسی طلبکار می‌شود، نه خود را کوچک می‌بیند و نه برای رفع نیاز، عزتش را هزینه می‌کند.

او با اشاره به مثال‌های روزمره توضیح داد: گاهی افراد با وجود سلامت کامل، جلوی مردم می‌ایستند و تکدی‌گری می‌کنند، در حالی که برخی معلولان با توان محدود، مستقل و سربلند زندگی می‌کنند. این تفاوت ریشه در توکل و باور به خدا دارد.

حجی‌پور افزود: وقتی انسان به خدا تکیه کند، نیازهایش محدود می‌شود و از توقع از مردم دور می‌شود. این توکل به انسان آرامش می‌دهد، زیرا او می‌داند خالق مهربانی که او را آفریده، رهایش نمی‌کند؛ همان‌طور که مادر فرزندش را رها نمی‌کند.

معنای امروزین بی‌نیازی از خلق؛ از اقتصاد تا سبک زندگی

در پاسخ به پرسشی درباره کاربرد این آموزه در عصر کنونی، حجی‌پور گفت: در دوره‌ای که فشارهای اقتصادی و تحریم‌ها همه را تحت فشار قرار داده، اگر مدام از مردم توقع داشته باشیم یا دیگران را مقصر مشکلات خود بدانیم، چیزی از سختی ما کم نمی‌کند. این همان حالتی است که امام علی(ع) از آن نهی می‌کنند.

او افزود: راه عملی، قناعت، مدیریت مصرف، دوری از اسراف و تلاش فردی است. حتی در خرید جهیزیه یا مخارج زندگی می‌توان ساده‌تر گرفت و به آنچه داریم راضی بود. بسیاری از مشکلات از توقعات نابجا و تلاش برای قیاس با دیگران ایجاد می‌شود.

این مبلغ دینی تأکید کرد: اگر انسان مدام دنبال کمک گرفتن از آشنا، فامیل یا مسئولان باشد، آبروی خود را از دست می‌دهد و روابطش آسیب می‌بیند. امام علی(ع) می‌فرمایند: از خدا بخواهید و به بازوی خود تکیه کنید؛ این مسیر عزت است نه ذلت.

نقش این آموزه در کاهش اضطراب و نگرانی‌های فردی

حجی‌پور گفت: اگر باور کنیم خدایی که ما را خلق کرده، رها نمی‌کند، اضطرابمان کم می‌شود. خداوند ظرفیت‌هایی در وجود هر فرد قرار داده و با توکل و تلاش می‌توان بر نگرانی‌ها غلبه کرد.

او ادامه داد: بسیاری از اضطراب‌ها ناشی از وابستگی به مردم و ترس از قضاوت و پاسخ آن‌هاست. اما کسی که تنها از خدا می‌خواهد، نه از رد شدن درخواستش می‌ترسد، نه از منت کشیدن و نه از تحقیر. این همان آرامشی است که امام علی(ع) در این خطبه برای مؤمن ترسیم می‌کنند.

حجی‌پور با اشاره به فرازهای پایانی خطبه گفت: انسان مؤمن باید بداند که همه عطا و منع در دست خداست. اگر این باور قلبی شود، انسان در هیچ شرایطی خود را خفیف نمی‌کند و از کسی توقع ندارد.

او در پایان دعا کرد: ان‌شاءالله خداوند رزق همه را فراوان کند، ما را محتاج خلق نکند و از اضطراب‌ها و سختی‌های آخرالزمانی حفظ نماید.