سیمای اهل مسجد؛ تصویری از جامعه‌ای کوچک اما اثرگذار

خبرگزاری شبستان-مهدی رحمانیان| گاهی روح یک محله را نه خانه‌های زیبایش شکل می‌دهد و نه مغازه‌هایش، آنچه به محله روح می‌بخشد مسجدی است آرام در میان هیاهوی روزمره. بسیاری از مردم هنوز وقتی از «اهل مسجد» سخن می‌گویند، تصویری روشن در ذهن دارند. آدم‌هایی که حضورشان در محله با نظم، آرامش و مهربانی همراه است؛ چهره‌هایی آشنا که آمدوشدشان، بخشی از نبض زندگی اجتماعی را شکل می‌دهد.

اگر در ساعت‌های پیش از نماز از کنار مسجدی قدیمی عبور کنید، شاید ببینید که چگونه گفت‌وگوهای صمیمانه، تعارف‌های کوتاه، لبخندهای گذرا و دعاهای نیمه‌بلند، فضایی متفاوت می‌سازد. فضایی که هنوز بوی همسایگی می‌دهد و گرمای ارتباط انسانی در آن زنده است. این گردهمایی‌های ساده و روزمره، یکی از آخرین حلقه‌های پیوند اجتماعی است که در شتاب زندگی شهری از هم نپاشیده.

با این حال، کمتر به این پرسش پرداخته‌ایم که «اهل مسجد» دقیقاً چه ویژگی‌هایی دارند؟ چه چیزی باعث می‌شود حضورشان، نه فقط برای خودشان، که برای محله و جامعه مفید باشد؟ و چرا در متون دینی، از آنان با عنوان «اهل‌الله» یاد شده است؟

سراغ روایات، تجربه‌های مردمی و نگاه کارشناسان که می‌رویم، تصویری تازه و شاید کمتر دیده‌شده پیش روی ما باز می‌شود؛ تصویری از مردمانی که مسجد برایشان خانه دوم، پناهگاه روحی و پایگاهی برای ارتباطات سالم و سازنده اجتماعی است.

این گزارش، تلاشی است برای بازخوانی سیمای واقعی «اهل مسجد»—همان‌هایی که شاید هر روز از کنارشان عبور می‌کنیم، اما کمتر می‌دانیم چگونه حضورشان، آرام و بی‌صدا، بافت اخلاقی و فرهنگی محله‌ها را زنده نگه می‌دارد.

رفیقان مطمئن؛ دور از آفت و معصیت

در روزگار شتاب‌زده امروز که روابط انسانی در هیاهوی زندگی شهری کم‌رنگ‌تر شده، مسجد همچنان یکی از معدود مکان‌هایی است که می‌توان در آن ردّی از آرامش، صمیمیت و معنویت پیدا کرد. جایی که اجتماع آن، نه بر اساس منافع، که بر محور ایمان و رفاقت شکل می‌گیرد. بسیاری از فعالان فرهنگی اعتقاد دارند که «اهل مسجد»، یک جامعه کوچک اما مؤثرند؛ گروهی که ویژگی‌های اخلاقی و سبک زندگی‌شان، می‌تواند الگوی زیست اجتماعی در محله‌ها و شهرها باشد.

بر اساس روایت‌های موجود، اهل مسجد برای هم دعا می‌کنند، شفاعت یکدیگر را می‌طلبند و در سختی‌ها تنها نمی‌گذارند؛ ویژگی‌هایی که به تعبیر جامعه‌شناسان، ریشه در پیوندهای معنوی دارد و باعث شکل‌گیری امنیت روانی و اجتماعی می‌شود.

در گفت‌وگو با نمازگزاران و متولیان مسجد، تقریباً همه روی یک نکته اتفاق نظر دارند: اهل مسجد، بهترین هم‌نشین‌ها هستند. «آدم‌های مسجدی از گناه دورند. می‌شود به آن‌ها تکیه کرد، می‌شود با خیال راحت رفاقت ساخت.» این را یکی از پیران مسجد می‌گوید که بیش از پنجاه سال است پای سجاده مسجد محله نشسته.

بر اساس روایت‌های موجود، اهل مسجد برای هم دعا می‌کنند، شفاعت یکدیگر را می‌طلبند و در سختی‌ها تنها نمی‌گذارند؛ ویژگی‌هایی که به تعبیر جامعه‌شناسان، ریشه در پیوندهای معنوی دارد و باعث شکل‌گیری امنیت روانی و اجتماعی می‌شود.

شادابی، امید و نظم؛ سه نشانه مهم در سبک زندگی اهل مسجد

فضای مسجد، برخلاف تصورهای رایج، چندان هم بسته و عبوس نیست. بسیاری از جوانان مسجدی می‌گویند حضور در جمع دوستانه مسجد، به زندگی‌شان نظم و شادابی داده است. یکی از فعالان فرهنگی مسجد روایت می‌کند: «اهل مسجد معمولاً امیدوارتر و بانشاط‌ترند؛ انگار حضور در چنین فضایی، غبار روزمرگی را از روحشان پاک می‌کند.»

همسایه‌ها هم معمولاً نظر مثبتی دارند. بسیاری از آنان می‌گویند اهل مسجد، همسایگان آرام، محترم و قابل اعتمادند؛ انسان‌هایی منضبط که حضورشان در محله باعث احساس امنیت می‌شود.

مسجد نیز میزبان وفادار است

در متون دینی، بارها به جایگاه «عمار مسجد» اشاره شده است. روایتی زیبا از امیرالمؤمنین(ع) می‌گوید: «مسجد از دیدن آبادکنندگانش خوشحال می‌شود، همان‌گونه که یکی از شما از دیدن گمشده‌اش شاد می‌گردد.»
این تشبیه، تصویری عاطفی از ارتباط میان انسان و مسجد ارائه می‌دهد؛ رابطه‌ای که در آن، بنا و انسان، هر دو زنده و در حال تعامل‌اند.

بسیاری معتقدند که اهل مسجد شبکه‌ای اجتماعی‌اند که می‌توان به آن اعتماد کرد. برای همین است که علما پیشنهاد می‌کنند: «با اهل مسجد مشورت کنید، با آن‌ها معاشرت کنید، همسفر شوید، همسایه شوید، دوست شوید…»

علما این پیوستگی را نشانه‌ای از «اهل‌الله بودن» اهل مسجد می‌دانند. چنان‌که در روایات آمده: «أهل القرآن هم أهل الله» و «إن عمار بیوت الله هم أهل الله» گویی کسانی که با قرآن و مسجد انس دارند، در جرگه نزدیکان الهی قرار می‌گیرند.

جامعه‌ای که می‌توان به آن تکیه کرد

بر پایه این نگاه، بسیاری معتقدند که اهل مسجد شبکه‌ای اجتماعی‌اند که می‌توان به آن اعتماد کرد. برای همین است که علما پیشنهاد می‌کنند: «با اهل مسجد مشورت کنید، با آن‌ها معاشرت کنید، همسفر شوید، همسایه شوید، دوست شوید…»

در واقع، مسجد بستری است برای تعامل سالم، همیاری محلی و شکل‌گیری روابط عمیق و مطمئن. جامعه‌شناسان این نقش را «سرمایه اجتماعی مسجد» می‌نامند؛ سرمایه‌ای که در بسیاری از محلات، کمتر به آن توجه شده اما هنوز یکی از ریشه‌دارترین ساختارهای مردمی کشور به شمار می‌رود.

مسجد، نهادی که هنوز زنده است

بررسی روایت‌ها و مطالعات نشان می‌دهد که «سیمای اهل مسجد» علاوه بر مجموعه‌ای از صفات اخلاقی فردی؛ تصویری است از یک سبک زندگی جمعی. جامعه‌ای کوچک، خودجوش و موثر که می‌تواند در روزگار آشفته امروز، بخشی از بار فرهنگی و اجتماعی محله‌ها را بر دوش بکشد.

مسجد، اگرچه ساختمانی ساده است، اما هنوز می‌تواند خانه امنی باشد برای رفاقت، معنویت، مسئولیت‌پذیری و زندگی منظم؛ همان ارزش‌هایی که در روزگار مدرن بیش از پیش به آن‌ها نیاز داریم.