خبرگزاری شبستان، گروه بینالملل: تاریخ اسلام در جنوب آفریقا شبیه سفری طولانی است که گروههایی پراکنده در زمان و جغرافیا آغاز کردند، اما همه در سرزمینی واحد به هم رسیدند تا جامعهای اسلامی را شکل دهند که در عمق و پیچیدگی، همسنگ تاریخ خود کشور است. از میانه قرن هفدهم، زمانی که نخستین مسلمان ناشناس در سال ۱۶۵۹ با یک کشتی هلندی به دماغه امید نیک رسید، فصلی تازه در تاریخ معنوی و فرهنگی آفریقای جنوبی آغاز شد. هیچکس گمان نمیکرد آن قدمهای نخستین، در گذر قرنها به جامعهای بالغ و گسترده تبدیل شود که امروز حدود ۱.۶ میلیون مسلمان با ریشههایی آسیایی، آفریقایی، عربی، مالایی، صومالیایی و هندی را در خود جای داده و آن را به یکی از متنوعترین اجتماعات مسلمان در قاره تبدیل کرده است.
خشتهای نخست این حضور را تبعیدیها و بردگانی از اندونزی و جزایر جنوب شرق آسیا بنا کردند که طی قرنهای هفدهم و هجدهم به این سرزمین انتقال یافتند. برجستهترین آنان شیخ «یوسف مقاساری» بود که در سال ۱۶۹۴ همراه گروهی از پیروانش به کشور تبعید شد و در منطقه زاندولیت نزدیک کیپتاون نخستین هسته سازمانیافته جامعه اسلامی را بنا نهاد. چند دهه بعد، «توان گورو» در سال ۱۷۸۰ راهی زندان روبن آیلند شد و یازده سال پس از آزادی، مسجد «أول» را بنیان گذاشت؛ قدیمیترین مسجد در آفریقای جنوبی. گورو همچنین ابتکاری زبانی پدید آورد و زبان آفریکانس را با خط عربی نوشت؛ نظامی که بعدها «عربیِ آفریکانس» نام گرفت و بازتابی از تلاش گروههای حاشیهنشین برای حفظ زبان و هویت خود بود.
با کشف طلا و الماس در قرن نوزدهم، موجی تازه وارد کشور آفریقای جنوبی شد؛ هزاران کارگر مسلمان از هند که در شرایط بسیار سخت کار میکردند، در کنار بازرگانانی که آزادانه به این سرزمین میآمدند. در همین دوره، وکیل جوانی به نام «موهانداس گاندی» در سال ۱۸۹۳ به درخواست بازرگانان مسلمان برای دفاع از حقوقشان وارد کشور شد؛ نقطهای که بعدها آغازگر تجربه «مقاومت مسالمتآمیز» او شد، هرچند برخی منابع به مواضع نژادپرستانه او علیه آفریقاییها اشاره دارند.
حضور مسلمانان تنها به اندونزیاییها و هندیها محدود نماند. گروهی کوچک به نام «زنگباریها» در دوربان نیز بخشی از این تاریخاند؛ گروهی که روایتهای گوناگونی درباره منشأ آنان وجود دارد، از غرقشدن یک کشتی تا فروش بردگان و مهاجرتهای اجباری. در دهه ۱۹۶۰، آنان را تحت عنوان «آسیاییهای دیگر» طبقهبندی کردند تا بتوانند در کنار دیگر جوامع مسلمان سکونت داشته باشند.
در اواسط قرن بیستم، حضور مسلمانان با گرویدن تعدادی از بومیان آفریقایی به اسلام، روند جدیدی به خود گرفت. برخی این دین را ابزاری برای مقاومت در برابر رژیم آپارتاید میدانستند، در حالی که برخی دیگر مجذوب ارزشهای اخلاقی آن، یعنی پاکیزگی و برابری، شدند. از آن زمان، تعداد مسلمانان آفریقایی افزایش یافته و به بخش مهمی از هویت اسلامی این کشور تبدیل شدهاند.
با پایان آپارتاید و آغاز دوره دموکراتیک از سال ۱۹۹۴، موجهای مهاجرتی تازهای از سومالی، نیجریه، سنگال، پاکستان و بنگلادش وارد این کشور شد که تنوع فرهنگی و مذهبی تازهای را به جامعه مسلمانان افزود. این تنوع، بُعد جهانی اسلام جنوب آفریقا را بیش از پیش برجسته کرد.
پژوهشهای تاریخی جدید نیز لایههای کمترشناختهای از این میراث را روشن کردهاند. در دانشگاه کیپتاون، پژوهشگر عبدالدّیان پیترسن اسنادی عثمانی کشف کرد که نشان میدهد مسلمانان نخستین بخشی از شبکهای جهانی بودهاند که از امپراتوری عثمانی تا کومور، آنجوان و جنوب شرق آسیا امتداد داشته است.
کاریل پیلگریم، نخستین مسلمان کیپ که در سال ۱۸۳۴ حج را ادا کرد، نمادی از این پیوند جهانی به شمار میرود. همچنین نسخههای خطی مالایی از مهمترین گنجینههای فرهنگی مسلمانان جنوب آفریقاست که متنهای دینی و اجتماعی قرن هجدهم را در خود دارد و به حفظ حافظه تاریخی این جامعه کمک میکند.
در عرصه سیاسی، مام عبدالله هارون در دهه ۱۹۶۰ نقشی سرنوشتساز داشت و اسلام را از چارچوبی طایفهای به مشارکت فعال در مبارزه ملی علیه آپارتاید کشاند. او پس از ۱۲۳ روز بازداشت، در سال ۱۹۶۹ زیر شکنجه جان باخت و به یکی از تأثیرگذارترین چهرههای تاریخ اسلامی این کشور تبدیل شد.
باوجود قدرت اخلاقی، حضور سیاسی مسلمانان پس از ۱۹۹۴ رو به کاهش گذاشت؛ پس از اینکه حضور قابل توجهی در دولت ماندلا داشتند، و به ۱۰ درصد از اعضای دولت رسیدند. سپس به تدریج کاهش یافتند تا اینکه در دولت وحدت ملی سال ۲۰۲۴ تقریبا به صفر رسید.
در حوزه اقتصادی، مسلمانان سهمی پررنگ دارند و حدود ۱۲ درصد تولید ناخالص داخلی این کشور، معادل ۱۸۰ میلیارد راند در سال، را تأمین میکنند. با این حال، فقر و بیکاری در بخشهایی از جامعه آنان، بهویژه در مناطقی مانند هانوفر پارک که نرخ بیکاری از ۶۰ درصد فراتر میرود، چالشی جدی است.
با وجود این، جامعه مسلمان بودجههای قابلتوجهی حدود ۵۰۰ میلیون راند سالانه برای آموزش اسلامی اختصاص میدهد و بیش از ۷۰ مدرسه را با نرخ موفقیتهایی بالاتر از میانگین ملی اداره میکند.
از نظر فرهنگی و هنری، جامعه مسلمانان سرزندگی فوقالعادهای را نشان میدهد. از موسیقی جاز عبدالله ابراهیم گرفته تا هنر صوفیانه قوالی، و تنوع غذاهای اسلامی از طعمهای کیپ و ادویههای دوربان گرفته تا غذاهای تازه واردان از پاکستان، سومالی و نیجریه. با این حال، در محلههای تاریخی مانند بوکاپ، مسلمانان به دلیل ازدحام گردشگران با چالشهای هویتی روبرو هستند که شخصیت و روح منطقه را تهدید میکند.
در مجموع، داستان اسلام در آفریقای جنوبی تابلویی گسترده است که از تبعید و بردگی آغاز میشود، به مقاومت و مبارزه میرسد و امروز در جامعهای متنوع، سازگار و سازنده امتداد مییابد. روایتی که نشان میدهد انسان چگونه میتواند درد را به هویت تبدیل کند، تبعید را به جامعه و تفاوت را به نیرویی برای ساختن آینده؛ آیندهای که همچنان بخشی زنده و اثرگذار از آفریقای جنوبی جدید باقی مانده است.
نظر شما