خانه‌ای برای بیداری؛ چرا فاصله از مسجد ما را غافل می‌کند؟

به گزارش خبرگزاری شبستان از فارس، در بسیاری از محله‌ها، مسجد هنوز استوار ایستاده و یادآور روزگاری است که زندگی مردم با صدای اذان و رفت‌وآمدهای کوتاه در حیاط مسجد ریتم می‌گرفت. اما امروز، هرچند این ساختمان‌ها پابرجا مانده‌اند، پرسشی آرام و مداوم در ذهن بسیاری از متولیان فرهنگی و مذهبی شکل گرفته که چرا حضور مردم در مسجد کم‌رنگ شده است؟

دم اذان که وارد برخی از مساجد می‌شوی، سکوتی لطیف در فضای آن نشسته است؛ سکوتی که برای نسل‌های قدیم آشنا نیست. پیرمردی که روی پله‌ها نشسته می‌گوید: «قدیما همین ساعت، صف نماز از حیاط بیرون می‌زد.» و جوانی که از کنار او می‌گذرد، تنها سری به نشانه احترام تکان می‌دهد. همین صحنه ساده، نقطه آغاز روایت مسئله‌ای است که ریشه دینی و اجتماعی دارد.

روایت آرامِ یک غفلتِ پنهان

در متون اسلامی، فاصله گرفتن از مسجد یک کم‌توجهی روزمره محسوب نمی‌شود؛ در زبان دین، در زمرۀ «غفلت» قرار می‌گیرد—واژه‌ای که قرآن و روایات بارها نسبت به پیامدهایش هشدار داده‌اند. این نگاه، موضوع را از سطح یک عادت کم‌رنگ به سطحی عمیق‌تر می‌برد.

در کنار این نگاه معنوی، نشانه‌های اجتماعی نیز بر جدی بودن مسئله دلالت می‌کند. تغییر سبک زندگی، شتاب روزمرگی، کمبود برنامه‌های جذاب فرهنگی و حتی معماری نامناسب برخی مساجد، مجموعه عواملی‌اند که حضور مردم را کاهش داده‌اند. اما در پسِ همه این عوامل، پرسش اصلی همچنان پابرجاست که مسجد امروز چه جایگاهی در زندگی ما دارد و چرا این جایگاه باید دوباره دیده شود؟

در متون دینی، واژه غفلت بارها و بارها هشدارگونه به کار رفته است. قرآن کریم در سوره احقاف می‌گوید: «وَهُمْ عَنْ دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ»؛ عبارتی که علما آن را نشانه دورشدن انسان از سرچشمه هدایت تفسیر می‌کنند.

غفلت از مسجد، غفلت از خویش

حجت‌الاسلام محمد اکبری می‌گوید: «در منطق دین، مسجد جای بیداری است. وقتی انسان مسجد را ترک می‌کند، به‌تدریج از فضای ذکر و توجه دور می‌شود. این همان غفلتی است که در روایات آمده.»

یکی از پژوهشگران علوم اسلامی در گفت‌وگو با ما می‌گوید: «غفلت یعنی گم‌کردن جهت؛ یعنی دل آدم از یاد خدا خالی شود. این علاوه بر یک مفهوم اخلاقی اثر خودش را در رفتارهای روزمره هم نشان می‌دهد.»

اما شاید مهم‌ترین مصداق این غفلت، در روایتی از امام حسن مجتبی(ع) دیده می‌شود. آنجا که آن حضرت ترک مسجد را نشانه‌ای آشکار از غفلت می‌دانند: «الغَفْلَةُ تَرْکُکَ الْمَسْجِد».

حجت‌الاسلام محمد اکبری می‌گوید: «در منطق دین، مسجد جای بیداری است. وقتی انسان مسجد را ترک می‌کند، به‌تدریج از فضای ذکر و توجه دور می‌شود. این همان غفلتی است که در روایات آمده.»

پیامدهای دوری از مسجد

در ادعیه ماه رجب نیز همین مضمون تکرار می‌شود؛ آنجا که دعا می‌کنیم: «وَلا تَجْعَلْنِی مِنَ الغَافِلِینَ المُبْعَدِینَ». به گفته کارشناسان مذهبی، این دعا یادآوری خطر دور شدن از محیط‌های معنوی و تربیتی است.

از طرف دیگر، به نظر می‌رسد که کاهش رفت‌وآمد به مسجد فقط دلیل ایمانی ندارد، دلایل اجتماعی هم در آن دخیل است: سبک زندگی مدرن، سرعت روزمرگی، کمبود برنامه‌های محتوایی جذاب و حتی معماری نامناسب برخی مساجد از جمله این دلایل است.

اکبری معتقد است: «اگر مسجد فقط محل نماز باشد، طبیعی است که جوان‌ها کمتر بیایند. ولی اگر فعالیت، توجه به نسل جوان، گفت‌وگو، کلاس، کار فرهنگی و جمع‌های دوستانه باشد، مردم دوباره به مسجد برمی‌گردند.»

کارشناسان اجتماعی نیز از زاویه دیگری به موضوع نگاه می‌کنند. آن‌ها می‌گویند مسجد می‌تواند پایگاه تقویت سرمایه اجتماعی باشد؛ جایی که مردم دوباره یکدیگر را ببینند، حرف بزنند، از حال هم باخبر شوند و پیوندهای محلی را ترمیم کنند.

با این حال، برخی معتقدند که دوری از مسجد، می‌تواند در درازمدت به «گسیختگی معنوی» منجر شود. اکبری می‌گوید: «وقتی مسجد در زندگی مردم کمرنگ می‌شود، یاد خدا هم کمرنگ می‌شود. این شروع یک فاصله است؛ فاصله‌ای که در نهایت به پشیمانی می‌رسد.»

چرا باید دوباره به مسجد بازگشت؟

با این حال، برخی معتقدند که دوری از مسجد، می‌تواند در درازمدت به «گسیختگی معنوی» منجر شود. اکبری می‌گوید: «وقتی مسجد در زندگی مردم کمرنگ می‌شود، یاد خدا هم کمرنگ می‌شود. این شروع یک فاصله است؛ فاصله‌ای که در نهایت به پشیمانی می‌رسد.»

به نظر می‌رسد مسئله «ترک مسجد»، نشانه‌ای از یک شکاف بزرگ‌تر است. مساجد همچنان ظرفیتی قدرتمند برای بازگرداندن آرامش، هویت و همبستگی اجتماعی دارند. اما بازگشت مردم به مسجد، نیازمند بازخوانی نقش این مکان در زندگی امروز است؛ از فضایی صرفاً عبادتی، به محلی برای گفتگو، آگاهی، رشد فردی و حضور اجتماعی.

این همان پیوندی است که بسیاری از نخبگان دینی و اجتماعی بر آن تأکید می‌کنند. پیوند میان مسجد و زندگی. پیوندی که اگر دوباره احیا شود، شاید ما را از دام همان غفلتی نجات دهد که سال‌هاست دست‌کم گرفتنش، آرام و خاموش، خسارت‌های خود را برجای گذاشته است.

غفلت در نگاه دینی، نشانه‌ای است از گسست انسان از یاد و حضور الهی. و مسجد—به‌عنوان نماد ذکر و آگاهی—در مرکز این معادله قرار می‌گیرد. آن‌گونه که در منابع دینی آمده، هرقدر انسان از این پایگاه دور شود، فاصله‌اش از آگاهی نیز بیشتر خواهد شد؛ فاصله‌ای که گاه با پشیمانی و فرصت‌های از دست‌رفته همراه است.